Datasets:

Igorrr0
/

Polish-wikipedia-selected-topics

text stringlengths 54 158k	source stringclasses 1 value
Nauki przyrodnicze Nauki przyrodnicze – część nauk empirycznych badająca przyrodę, z wyłączeniem społeczeństwa. Badają one różne aspekty świata materialnego, ożywionego i nieożywionego, zwykle z zastosowaniem aparatu matematycznego, jak również właściwej sobie metodologii. Starszym określeniem nauk przyrodniczych jest przyrodoznawstwo, które w najprostszym podejściu dzieli się na przyrodoznawstwo matematyczne i przyrodoznawstwo opisowe. Ze względu na to, że znaczna część tego, co tradycyjnie nazywane jest „przyrodoznawstwem opisowym”, coraz częściej korzysta z aparatu matematycznego, taki dychotomiczny podział przyrodoznawstwa obecnie zastępowany jest innymi podziałami. Do nauk przyrodniczych w całości należą: nauki fizyczne jak fizyka, astronomia czy planetologia; chemia; szerzej rozumiane nauki chemiczne obejmują też inżynierię chemiczną zaliczaną do nauk technicznych; biologia; inne nauki biologiczne to np. biotechnologia wykraczająca poza ściśle rozumiane przyrodoznawstwo; część nauk o Ziemi jak geologia, oceanografia czy meteorologia. Istnieją nauki, które należą do tej kategorii tylko częściowo, w pewnych obszarach; przykłady to: geografia – część jej działów należy do nauk społecznych, choćby demografia; antropologia – część fizyczna jest nauką przyrodniczą, ale antropologia kulturowa to nauka społeczna lub humanistyczna. Ekonomia jest nauką społeczną, jednak zawiera działy jak ekonometria, podobne do nauk przyrodniczych w używaniu metod ścisłych, konkretniej ilościowych. Pojęcie nauk przyrodniczych bywa używane w przyznawaniu nagród; przykładowo Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w początkowej fazie, w latach 1992–2010, miała kategorię nauk przyrodniczych i medycznych. == Zobacz też == nauki matematyczno-przyrodnicze przyrodoznawstwo matematyczne przyrodoznawstwo opisowe historia naturalna == Przypisy ==	wikipedia
Nauki matematyczno-przyrodnicze Nauki matematyczno-przyrodnicze – grupa nauk, do której zalicza się nauki przyrodnicze (lub w węższym zakresie definiowania silnie zmatematyzowane ich elementy) oraz matematykę i nauki w stosunku do niej pokrewne. Nauki matematyczno-przyrodnicze: matematyka fizyka astronomia chemia biologia geologia geografia Do nauk matematyczno-przyrodniczych zalicza się również bardziej szczegółowe dyscypliny nauki wchodzące w skład wyżej wymienionych oraz nauki leżące na pograniczu tych dziedzin jak np: geofizyka biofizyka astrochemia oceanologia paleontologia	wikipedia
Antropologia Antropologia (gr. ἄνθρωπος anthropos „człowiek”, λόγος logos „nauka”) – interdyscyplinarna dziedzina nauki na pograniczu nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych. Zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki w społeczeństwie w kontekście historycznej zmienności, biorąc pod uwagę warunki socjalno-ekonomiczne oraz kulturowe; poszukuje zrozumienia roli kultury i struktur władzy w życiu człowieka. Ma dwa podstawowe nurty: antropologię fizyczną zajmującą się zmiennością biologiczną i fizjologiczną człowieka; antropologię kulturową (antropologia społeczna) zajmującą się człowiekiem w społeczności (zbliżony do socjologii). Istnieją też inne podziały antropologii, np. w USA jest rozpowszechniony podział nauk antropologicznych na cztery nurty: antropologia fizyczna antropologia historyczna, czyli archeologia antropologia lingwistyczna antropologia kulturowa lub społeczna. Poza tak rozumianym podziałem pozostają następujące nauki czy dziedziny wiedzy mające w nazwie słowo "antropologia": antropologia filozoficzna antropologia religijna (nie mylić z antropologią religii). == Działy antropologii == Z uwagi na pole zastosowań lub zasadniczy przedmiot badań wyróżnia się między innymi następujące działy antropologii: antropolingwistyka antropologia słowa antropologia religii (nie mylić z antropologią religijną) antropologia ciała antropologia polityczna antropologia organizacji antropologia sportu antropologia tańca antropologia edukacji antropologia jedzenia antropologia płci i seksualności antropologia sztuki antropologia wizualności antropologia widowisk == Przypisy == == Linki zewnętrzne == Fryderyk HenrykF.H. Lewestam Fryderyk HenrykF.H., Antropologija, [w:] Encyklopedia Orgelbranda, t. 1, Warszawa: Samuel Orgelbrand, 1859, s. 984 .	wikipedia
Historia naturalna Historia naturalna – termin dwuznaczny: zmiany zachodzące w przyrodzie; nauki przyrodnicze, badające zarówno przyrodę ożywioną, jak i nieożywioną (np. skały, minerały). W polszczyźnie XXI wieku określenie to jest rzadziej używane niż przyrodoznawstwo. == Historia == W przeszłości do dziedzin historii naturalnej włączano także obserwacje fizyczne, chemiczne i astronomiczne. Współcześnie termin ten stosuje się najczęściej do określania prac o przyrodzie ożywionej. Jednakże obecnie traktowany jest on w świecie nauki jako archaiczny, zbyt ogólny i rzadko stosowany w pracach naukowych. Termin „historia naturalna” był już stosowany przez Arystotelesa i innych starożytnych filozofów greckich, które określali tak swoje badania nad światem przyrody. Pliniusz Starszy nazwał tak swoje główne dzieło. Średniowieczni chrześcijańscy filozofowie stosowali go głównie do określenia studiów nad scala naturae (wielki łańcuch Bytu), natomiast nurt arystotelesowski kontynuowali niektórzy badacze arabscy. Przyrodniczy aspekt terminu powrócił do nauk w Europie w czasie renesansu. W Polsce w XVII wieku zagadnienie to popularyzował Jan Jonston przyrodoznawca i autor wielu prac wydawanych w Niemczech, Anglii i Niderlandach. Jednak upowszechnienie przyrodniczego sensu terminu było zasługą Linneusza. Od tej pory w XVIII i XIX w. często używano w literaturze naukowej terminu „historia naturalna” na określenie wszelkich badań przyrodniczych. Również muzea gromadzące zbiory przyrodnicze przyjmowały wtedy często nazwę muzeum historii naturalnej, utrzymaną przeważnie do dziś (np. Muzeum Historii Naturalnej w Londynie, Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu). W drugiej połowie XIX w. miała miejsce debata, której celem miało być wytyczenie pojęciowej granicy między historią naturalną jako całokształtem zmian zachodzących w przyrodzie a dziejami, czyli całokształtem zmian zachodzących w kulturze. Znaczącym uczestnikiem tej debaty był Thomas Henry Huxley (1825 – 1895), który najpierw uważał, że badając historię naturalną zdobywamy także wiedzę na temat społeczeństwa i kultury (ujęcie ewolucjonizmu społecznego), lecz od opublikowania pracy Evolution and Ethics (1893) wskazywał na odmienność praw obowiązujących w przyrodzie i w historii człowieka. Przykładem niedostrzegania różnicy między historią naturalną a historią człowieka jest stanowisko krytyka teorii ewolucji i kreacjonisty Charlesa Hodge'a, który bronił idei celowości (teleologii) zmian zachodzących w przyrodzie. Od przełomu XIX/XX w. w związku z rozwojem nauk i ich specjalizacją, termin „historia naturalna”, odnoszony do wszystkich zmian zachodzących w Naturze, zaczął być zbyt ogólnikowy. Utrzymał się on jednak wówczas w takich dziedzinach jak ekologia, etologia i biologia ewolucyjna W XX wieku termin jest nieostry i bywa używany na określenie zmian zachodzących w przyrodzie (w sensie filogenetycznym i ontogenetycznym), jak również na określenie nauki. == Zobacz też == Historia Naturalna Polski == Przypisy == == Bibliografia == Stephen G. Herman: Wildlife biology and natural history: time for a reunion. Journal of Wildlife Management (2002) 66(4):933–946 Robert E. Kohler: Landscapes and Labscapes: Exploring the Lab-Field Border in Biology. University of Chicago Press: Chicago, 2002. Ernst Mayr: The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance. The Belknap Press of Harvard University Press: Cambridge, Massachusetts, 1982. Ronald Rainger; Keith R. Benson; Jane Maienschein (red.): The American Development of Biology. University of Pennsylvania Press: Philadelphia, 1988.	wikipedia
Natura Przyroda, in. natura (łac. natura ‘przyroda’, stgr. φύσις [physis] ‘natura’) – w najszerszym znaczeniu wszechświat, rzeczywistość. Termin ten obejmuje także zjawiska fizyczne oraz życie – bez uwzględnienia wytworów i oddziaływania ludzi. == Wszechświat == Wszechświat w kosmologii to nazwa oznaczająca czasoprzestrzeń, która zawiera wszystkie obiekty materialne i energię, dostępne do obserwacji metodami bezpośrednimi lub pośrednimi poprzez teleskopy i inne przyrządy obserwacyjne. Według stanu wiedzy na 2008 słowo wszechświat jest dla naukowców dwuznaczne. Zgodnie z ogólnie przyjętą teorią względności i opartej na niej teorii Wielkiego Wybuchu wiek Wszechświata szacuje się na 13,7 mld lat. Dla niektórych kosmologów obserwacyjnych, jest to sfera o promieniu około 4 × 1026 m (50 mld lat świetlnych), z nami w centrum, a pojęcie ogólnej czasoprzestrzeni nie ma sensu. Dla niektórych fizyków teoretycznych, Wszechświat jest czasoprzestrzenią według modelu Wielkiego Wybuchu w małej skali (8 × 1026 m). Obecne pomiary jednorodności promieniowania tła wskazują, że Wszechświat jest prawdopodobnie płaski i będzie rozprzestrzeniał się w nieskończoność. Powszechnie dziś przyjętym modelem powstania i ewolucji Wszechświata jest model Wielkiego Wybuchu. == Ziemia == Ziemia – trzecia w kolejności, licząc od Słońca, piąta co do wielkości planeta Układu Słonecznego. Jest największą z planet skalistych w Układzie Słonecznym, a także jak dotychczas jedynym znanym miejscem występowania życia. Wokół Ziemi krąży jeden naturalny satelita – Księżyc oraz prawdopodobnie dwa księżyce pyłowe (księżyce Kordylewskiego) i znaczna liczba sztucznych satelitów. Stałą, stabilną orbitę posiada także planetoida (3753) Cruithne, która pozostając w rezonansie z orbitą Ziemi przez niektórych jest uważana za drugi księżyc Ziemi. Ziemia posiada masę i grawitację odpowiednią dla utrzymania atmosfery, chroniącej przed promieniowaniem jonizującym oraz własne pole magnetyczne chroniące przed wiatrem słonecznym. Oddalenie od Słońca jest właściwe dla utrzymania odpowiedniej temperatury. Uważa się, że czynniki te sprzyjały powstaniu życia na ziemi. == Zobacz też == filozofia przyrody nauki przyrodnicze == Przypisy ==	wikipedia
Nauka i naukoznawstwo "Nauka i naukoznawstwo" ("Science and Science of Science", "Наука та наукознавство") - międzynarodowe czasopismo, który wydaje z 1993 roku Centrum badań naukowo-technicznego potencjału i historii nauki im. G.M. Dobrowa NAN Ukrainy. Czasopismo jest stworzone na zapleczu republikańskiego międzyresortowego naukowego zbioru "Naukoznawstwo i informatyka" ("Наукознавство та інформатика"). Ten zbiór Centrum wydawało od 1970 do 1992. W redakcyjne kolegium czasopisma wchodzą fachowcy z Ukrainy, Rosji, Wielkiej Brytanii, Chin, USA i Węgier. Artykuły mogą ukazywać się na trzech językach: ukraińskim, rosyjskim i angielskim. Cel czasopisma - przybliżenie rozwoju nauki i naukoznawstwa w historycznych, współczesnych i perspektywicznych aspektach, ujawnienie wpływu nauki na gospodarkę, kulturę, edukację i inne dziedziny życia, analiza socjalnych, ekologicznych, wojskowych i innych aspektów naukowych badań, opracowanie problemów państwowej naukowo-technicznej i innowacyjnej polityki, inicjowanie dyskusji w naukowym i społecznym środowisku względem stanu nauki i jej możliwości rozwiązywania aktualnych problemów. Czasopismo orientuje się na różne grupy odbiorców, jak specjalistów z badania nauki (naukoznawców, organizatorów nauki, filozofów, historyków nauki), jak i szerokiego grona czytelników. == Główne przedmiotowe pole publikacji czasopisma == - nauka w życiu ludzi i społeczeństw; - wyniki badań naukoznawczych; - wyniki badań w obwodzie historii i filozofii nauki. == Stałe rubryki czasopisma == - nauka, technologie i innowacje we współczesnym świecie; - problemu rozwoju naukowo-technicznego potencjału i jego współdziałania z gospodarką, systemem edukacji i kulturą; - horyzonty rozwoju nauki (z przeszłości, przez teraźniejszość do przyszłości); - praca naukoznawcy i historyka nauki (główne naukowe prace, dysertacje badania, recenzje, przegląd profilowych naukowych czasopism; - z historii wynalazków i odkryć; - Ukraina w światowym kontekście, chronologia głównych wydarzeń w naukowo-organizacyjnym życiu ukraińskiej nauki. Adres redakcji: Kijów, bulwar Tarasa Szewczenki 60. Strona internetowa wydawcy : http://stepscenter.at.ua. Archiwa numerów : http://www.nbuv.gov.ua/portal/natural/nnz/texts.html, https://web.archive.org/web/20111231045525/http://stepscenter.ho.ua/works.htm.	wikipedia
Przyrodoznawstwo matematyczne Przyrodoznawstwo matematyczne – niejednoznaczne pojęcie, mogące oznaczać: odmianę przyrodoznawstwa nazwę dla zbioru dyscyplin określanych dziś mianem „nauk fizykalnych”, wywodząca się z czasów Oświecenia taki zbiór dyscyplin przyrodniczych, w których prawa i hipotezy wyrażające związki między zjawiskami ujmowane są w zależności matematyczne. Nazwa bierze się stąd, że w Odrodzeniu za sprawą Galileusza popularność zyskała platońska w swym pochodzeniu idea matematyzacji przyrody – księga natury pisana jest językiem matematyki – i prowadzenia nad nią badań w określony sposób. Przyrodoznawstwu matematycznemu przeciwstawiane jest przyrodoznawstwo opisowe, traktowane jako zbiór dyscyplin biologicznych, geograficznych, geologicznych, takich, w których prawa i hipotezy wyrażające związki między zjawiskami nie są ujmowane w zależności matematyczne, lub zależności owe mają znaczenie drugorzędne. Granica między obydwiema dziedzinami przyrodoznawstwa nie jest ostra. Ze względu na to, że znaczna część tego, co tradycyjnie nazywane jest „przyrodoznawstwem opisowym”, coraz częściej i chętniej korzysta z aparatu matematycznego, taki dychotomiczny podział przyrodoznawstwa zastępowany jest innymi podziałami. == Zobacz też == modelowanie matematyczne == Linki zewnętrzne == Szymon Sikora, Metoda matematyczno-empiryczna Izaaka Newtona, Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych – Uniwersytet Jagielloński, kanał „Copernicus” na YouTube, 30 marca 2023 [dostęp 2024-10-09].	wikipedia
Przyrodoznawstwo opisowe Przyrodoznawstwo opisowe jest to: odmiana przyrodoznawstwa; (wywodząca się z czasów Oświecenia) nazwa dla zbioru dyscyplin biologicznych, geograficznych, geologicznych i innych takich, w których prawa i hipotezy wyrażające związki między zjawiskami nie są ujmowane w zależności matematyczne, lub zależności owe mają znaczenie drugorzędne. Przyrodoznawstwu opisowemu przeciwstawiane jest matematyczne przyrodoznawstwo traktowane jako zbiór dyscyplin przyrodniczych, w których prawa i hipotezy wyrażające związki między zjawiskami ujmowane są w zależności matematyczne. Granica między obydwiema dziedzinami przyrodoznawstwa nie jest ostra. Ze względu na to, że znaczna część tego, co tradycyjnie nazywane jest „przyrodoznawstwem opisowym”, coraz częściej i chętniej korzysta z aparatu matematycznego, taki dychotomiczny podział przyrodoznawstwa zastępowany jest innymi podziałami.	wikipedia
Nauki humanistyczne Nauki humanistyczne, humanistyka – grupa nauk badających człowieka jako istotę społeczną i jego twórczość. Przynajmniej częściowo należą do nauk empirycznych. Do humanistyki czasem włącza się też filozofię, przykładowo w klasyfikacji OECD. Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych bywała przyznawana za prace filozoficzne. Przedstawiciel humanistyki to humanista, przy czym to słowo dotyczy też przedstawicieli humanizmu, np. tego renesansowego. == Humanistyka a inne grupy nauk == === Nauki ścisłe i przyrodnicze === Granice między humanistyką a naukami ścisłymi i przyrodniczymi bywają płynne i umowne. Przykładów dostarczają antropologia – dzielona na fizyczną i kulturową – oraz językoznawstwo: ma ono obszary ścisłe jak lingwistyka matematyczna i w korzysta się w nim z technik informatycznych; fonetyka wiąże się z naukami przyrodniczymi jak anatomia, fizjologia czy akustyka – istnieją dyscypliny jak fizjologia mowy czy akustyka mowy; innym działem bliskim przyrodoznawstwu jest neurolingwistyka. Jednym z przedmiotów humanistyki jest sztuka, która czasem wiąże się z pojęciami matematycznymi i fizycznymi – tak się dzieje w teorii muzyki, akustyce muzycznej i sztukach wizualnych, które czasem korzystają z geometrii i teorii barw. Sztuka korzysta też z techniki, przykładowo architektura z budownictwa, malarstwo z technologii chemicznej, a fotografia z optyki; do tego literatura artystyczna opisuje różne technologie, zwłaszcza w fantastyce naukowej, która prognozuje rozwój techniki i jej wpływ na człowieka. Przez to analiza dzieła sztuki może wymagać wiedzy z dziedzin ścisłych. Innym punktem styczności jest dziejoznawstwo – ściśle rozumiana historia jest nauką humanistyczną jako badanie piśmiennictwa, jednak przeszłość jest poznawana także przez archeologię i kryminalistykę korzystające z różnych technologii i dorobku nauk ścisłych. Historia gospodarcza również korzysta z metod ilościowych jak kliometria. Archeologia bywa włączana do humanistyki, np. w klasyfikacji OECD; łączy się z przyrodoznawstwem nie tylko przez swoje metody, ale i przedmiot – badania prehistorii człowieka, np. antropogenezy, przechodzą płynnie w paleontologię. Do humanistyki włącza się też filozofię; ona również ma zarówno obszary humanistyczne, np. antropologia filozoficzna, jak i bliskie naukom ścisłym, np. filozofia matematyki, fizyki czy przyrody. Z tych i innych powodów zdarzali się humaniści będący jednocześnie ścisłowcami lub przyrodnikami jak: Leonardo da Vinci – artysta i filozof rozwijający też fizykę i technikę; Mikołaj Kopernik – z zawodu prawnik, urzędnik i dyplomata, amatorsko też filolog klasyczny, czasem włączany w poczet filozofów; zajmował się również medycyną, astronomią, matematyką i bywa nazywany fizykiem; Isaac Newton – zajmował się biblistyką, historią i filozofią, choć jest najbardziej znany jako fizyk i matematyk; Gottfried Wilhelm Leibniz – z zawodu prawnik, dyplomata, historyk i bibliotekarz, wpływowy również jako bibliotekoznawca, filozof, matematyk i inżynier-wynalazca; Jean le Rond d’Alembert – filozof, teoretyk sztuki, matematyk i fizyk; Thomas Young – lingwista, lekarz, fizjolog i fizyk; Hermann Grassmann – lingwista, filolog, matematyk i fizyk; Bertrand Russell – filozof i matematyk; Michał Heller – filozof w stopniu profesora, teolog chrześcijański, historyk, fizyk teoretyczny i kosmolog. Mimo to ścisłowiec bywa nazywany antonimem humanisty. === Nauki społeczne === Badania humanistyczne łączą się ze społecznymi wielorako; przykładowo historia bywa zaliczana do obydwu kategorii, przy czym ma obszary bliższe humanistyce jak historia sztuki, ale też te bliższe naukom społecznym jak historia społeczna czy wspomniana gospodarcza. Pewne obszary humanistyki są łączone z obszarami społecznymi przez nauki interdyscyplinarne; przykłady to kulturoznawstwo i jego działy jak religioznawstwo i orientalistyka. W anglosaskim kręgu kulturowym nauki humanistyczne dzielą się na: arts, czyli nauki związane z kulturą, sztuką, jak historia sztuki, filologia, muzykologia, niektóre działy filozofii; social sciences, czyli bardziej związane ze społeczeństwem, z jego stronami użyteczną i praktyczną, i z jego kontaktem ze środowiskiem naturalnym, jak historia, archeologia, socjologia, psychologia, ekonomia i antropologia. == Dyscypliny humanistyczne == Dyscypliny nauk humanistycznych w Polsce: == Instytucje humanistyczne w Polsce == Pojęcie humanistyki bywa używane w organizacji uczelni, np. w nazwach całych szkół, ich wydziałów lub kierunków studiów. === Wydziały uczelni === W latach 20. XXI wieku wydziałów humanistycznych istnieje w Polsce co najmniej kilkanaście; w kolejności alfabetycznej są to: Wydział Humanistyczny Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (AGH); Wydział Humanistyczny Akademii im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim (AJP); Wydział Humanistyczny Politechniki Koszalińskiej (PK); Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie (UJD); Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach (UJK); Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego (UKW); Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (UMCS); Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (UMK); Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Szczecińskiego (USz); Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Śląskiego (UŚ); Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Zielonogórskiego (UZ); Wydział Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II (KUL); Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (UKSW); Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytetu w Siedlcach (UwS); Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytetu SWPS (SWPS); Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Akademii Marynarki Wojennej (AMW). === Uczelnie === Humanistyka pojawia się też w nazwach całych uczelni jak: Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi (AHE) Bałtycka Wyższa Szkoła Humanistyczna w Koszalinie SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny (SWPS) === Inne === Istnieją kierunki studiów poświęcone humanistyce ogółem, bez ograniczania się do jednej z jej dziedzin. Przykłady to Międzydziedzinowe Indywidualne Studia Humanistyczne (MISH), nazywane też inaczej i prowadzone na kilkunastu polskich uczelniach. Absolwentem takiego kierunku na Uniwersytecie Warszawskim jest przykładowo polski pisarz Jacek Dehnel. Powstały też czasopisma badawcze o różnych obszarach humanistyki, np. „Roczniki Humanistyczne”. Polska Akademia Nauk (PAN) zawiera Wydział I – Nauk Humanistycznych i Społecznych, obejmujący różne instytuty. == Przypisy == == Linki zewnętrzne == Henryk Kiereś, Humanistyka, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-05]. ABC Humanistyki, Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych – Uniwersytet Jagielloński (CKBI UJ), kanał „Copernicus” na YouTube [dostęp 2024-10-12]: Andrzej Borowski, Humanista, 20 lipca 2019. Tenże, Humanistyka, 31 lipca 2019.	wikipedia
Antropologia Antropologia (gr. ἄνθρωπος anthropos „człowiek”, λόγος logos „nauka”) – interdyscyplinarna dziedzina nauki na pograniczu nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych. Zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki w społeczeństwie w kontekście historycznej zmienności, biorąc pod uwagę warunki socjalno-ekonomiczne oraz kulturowe; poszukuje zrozumienia roli kultury i struktur władzy w życiu człowieka. Ma dwa podstawowe nurty: antropologię fizyczną zajmującą się zmiennością biologiczną i fizjologiczną człowieka; antropologię kulturową (antropologia społeczna) zajmującą się człowiekiem w społeczności (zbliżony do socjologii). Istnieją też inne podziały antropologii, np. w USA jest rozpowszechniony podział nauk antropologicznych na cztery nurty: antropologia fizyczna antropologia historyczna, czyli archeologia antropologia lingwistyczna antropologia kulturowa lub społeczna. Poza tak rozumianym podziałem pozostają następujące nauki czy dziedziny wiedzy mające w nazwie słowo "antropologia": antropologia filozoficzna antropologia religijna (nie mylić z antropologią religii). == Działy antropologii == Z uwagi na pole zastosowań lub zasadniczy przedmiot badań wyróżnia się między innymi następujące działy antropologii: antropolingwistyka antropologia słowa antropologia religii (nie mylić z antropologią religijną) antropologia ciała antropologia polityczna antropologia organizacji antropologia sportu antropologia tańca antropologia edukacji antropologia jedzenia antropologia płci i seksualności antropologia sztuki antropologia wizualności antropologia widowisk == Przypisy == == Linki zewnętrzne == Fryderyk HenrykF.H. Lewestam Fryderyk HenrykF.H., Antropologija, [w:] Encyklopedia Orgelbranda, t. 1, Warszawa: Samuel Orgelbrand, 1859, s. 984 .	wikipedia
Archeologia Archeologia (z gr. ἀρχαῖος archaīos – dawny, stary i -λογία -logiā – mowa, nauka) – nauka, której celem jest odtwarzanie społeczno-kulturowej przeszłości człowieka na podstawie znajdujących się w ziemi, na ziemi lub w wodzie źródeł archeologicznych, czyli materialnych pozostałości działań ludzkich. == Źródła archeologiczne == Źródła archeologiczne obejmują wytwory ręki ludzkiej (artefakty), ślady wpływu człowieka na środowisko naturalne (ekofakty), jak też i szczątki samych ludzi. Źródła archeologiczne można podzielić na: nieruchome (obiekty); do kategorii archeologicznych źródeł nieruchomych należą np. pozostałości budowli, groby, starożytne drogi czy ślady orki. ruchome (przedmioty); do tej kategorii należą np. narzędzia krzemienne czy fragmenty naczyń glinianych. Ruchome źródła archeologiczne występować mogą w powiązaniu ze źródłami nieruchomymi (obiektami), tworząc z nimi zespół, bądź też występować osobno w postaci tzw. znalezisk luźnych. Efektywne źródła archeologiczne, czyli te, które rzeczywiście wykorzystywane są przez naukę przy tworzeniu rekonstrukcji przeszłości, są wynikiem całego łańcucha następujących po sobie przekształceń: tworzenia się materialnych śladów (korelatów) działań ludzkich w przeszłości (np. wytwarzania narzędzi, wznoszenia budowli czy karczowania lasu), procesów depozycji (np. wyrzucania śmieci czy chowania zmarłych), procesów podepozycyjnych (np. rozkładu substancji organicznej w ziemi) oraz procesu odkrywczego i dokumentacyjnego (działalności archeologów). Te kolejne przekształcenia powodują nieodwracalną utratę znacznej części informacji o przeszłości, co utrudnia jej rekonstrukcję. Ponadto proces odkrywczy w archeologii obejmuje zazwyczaj metody niszczące, a mianowicie wykopaliska archeologiczne, w czasie których świadectwo przeszłości jest niszczone i przekształcane w dokumentację. Rozwój archeologii zmierza w związku z tym do wypracowania nieniszczących metod badawczych (archeologia niedestrukcyjna, obejmująca m.in. zastosowanie metod geofizycznych, geochemicznych i analizę zdjęć lotniczych i satelitarnych), jak również do objęcia ochroną autentycznej substancji zabytkowej stanowisk archeologicznych zachowanych w ziemi (potencjalnych źródeł archeologicznych). == Miejsce archeologii w systemie nauk i jej subdyscypliny == Ze względu na cel tej dyscypliny archeologia w tradycji środkowoeuropejskiej (w krajach niemieckojęzycznych i słowiańskich) ściśle łączy się z historią. Natomiast w krajach anglosaskich, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, archeologię uważa się za wiążącą się ściśle z antropologią i etnologią, ponieważ w Nowym Świecie istnieje ciągłość między żywymi społeczeństwami plemiennymi badanymi przez antropologię kulturową a społeczeństwami badanymi przez archeologów. We Francji, gdzie powstanie naukowej archeologii wiązało się przede wszystkim z geologią, archeologię uważa się często także za związaną z naukami o Ziemi. Chociaż archeologia pierwotnie zajmowała się jedynie najdawniejszymi dziejami człowieka (termin ten pochodzi od greckich słów archaios – starożytny i logos – słowo), obecnie wspomaga również rekonstrukcję czasów historycznych, w tym także i najnowszych. W związku z tym można wyróżnić: archeologię prahistoryczną (pradziejową, prahistoria, archeologia pradziejowa) archeologię protohistoryczną (protohistoria) archeologię historyczną Rola źródeł archeologicznych i archeologii jest odmienna dla czasów nieoświetlonych źródłami pisanymi (wówczas archeologia jest jedyną nauką dostarczającą wiedzy na temat przeszłości społeczeństw ludzkich) i dla czasów historycznych, dla których istnieją źródła pisane (wówczas archeologia pozwala zweryfikować obraz uzyskany dzięki analizie źródeł pisanych i go uszczegółowić). Nauką różniącą się co do celów, ale podobną ze względu na stosowane środki jest paleoantropologia, zajmująca się poszukiwaniem szczątków ludzkich. Nauką zajmującą się poszukiwaniem i badaniem szczątków zwierząt kopalnych jest paleontologia. Powstanie archeologii było związane z pozyskiwaniem zabytków do kolekcji starożytności, dopiero w XIX w. archeologia uzyskała status nauki. == Metody badawcze archeologii == Metody badań archeologicznych można podzielić na: metody poszukiwania i pozyskiwania źródeł archeologicznych metody analizowania źródeł i wydobywania z nich informacji Na etapie poszukiwania źródeł archeologia posługuje się np. analizą dawnych map, analizą historycznej sieci osadniczej, analizą środowiska naturalnego, poszukiwaniem artefaktów na powierzchni ziemi (np. wyoranych fragmentów ceramiki zabytkowej), obserwacją powierzchni z aparatów latających (archeologia lotnicza), analizą zawartości fosforu w glebie (badania geochemiczne), jak również rozmaitymi metodami geofizycznymi (metodami elektromagnetyczną, elektrooporową czy magnetyczną). Odnalezione miejsca występowania źródeł archeologicznych mogą być badane wykopaliskowo (wykopaliska archeologiczne) lub objęte ochroną rezerwatową. === Metody datowania w archeologii === Ustalanie chronologii źródeł archeologicznych obejmuje: ustalanie chronologii względnej ustalanie chronologii absolutnej (kalendarzowej). Metodami ustalania chronologii względnej są: analiza stratygrafii stanowiska archeologicznego seriacja chronologiczna Metodami ustalania chronologii absolutnej są np.: analiza analogii z obszarów o ustalonym datowaniu analiza importów z obszarów o ustalonym datowaniu (np. z obszaru Cesarstwa Rzymskiego) metody izotopowe (np. metoda radiowęglowa i metoda potasowo-argonowa) metody termoluminescencyjna (TL) i optoluminescencyjna (OSL) tefrochronologia (ustalanie datowania na podstawie identyfikacji warstw popiołów wulkanicznych pochodzących z wybuchów wulkanów o znanej chronologii) dendrochronologia (analiza sekwencji słojów w elementach drewnianych pochodzących z wykopalisk i porównywanie ich ze skalami dendrochonologicznymi) === Archeologia i nauki biologiczne === Archeologia korzysta również z możliwości poznawania przeszłości, jakie wynikają ze współpracy z naukami biologicznymi. Paleobotanika, dzięki identyfikacji i analizie szczątków roślinnych (pyłków i/lub szczątków owoców i nasion) pozwala m.in. na: odtworzenie dziejów zasiedlenia danego miejsca (na podstawie analizy zmian w diagramie pyłkowym – palinologia) ustalenie właściwości środowiska naturalnego w danym okresie (na podstawie znajomości warunków, w których rosną gatunki zidentyfikowane dzięki obecności pyłku lub makroszczątków roślinnych w depozytach archeologicznych); odtworzenie charakteru gospodarki i rodzaju spożywanych pokarmów roślinnych (rodzaje uprawianych i zbieranych roślin); ustalenie preferencji kulturowych do korzystania z pewnych gatunków roślinnych (jeśli pewne gatunki są nadreprezentowane w spektrach pyłkowych). Archeozoologia dzięki identyfikacji i analizie szczątków zwierzęcych pozwala m.in. na: ustalenie jakie zwierzęta były eksploatowane konsumpcyjnie, jakie były hodowane, na jakie polowano – a więc również na odtworzenie warunków środowiska i ustalenie preferencji kulturowych; ustalenie wielkości stada i ilości spożywanego mięsa; rekonstrukcję cech morfologicznych zwierząt w przeszłości (dane dotyczące ewolucji zwierząt) Paleoentomologia, dzięki identyfikacji i analizie szczątków owadów pozwala na: ustalenie warunków klimatycznych (temperatury powietrza, wilgotności), roślinności, pokrywy glebowej i świata zwierzęcego (pasożyty) oraz intensywności działań ludzkich. Paleolimnologia, dzięki identyfikacji i analizie szczątków organizmów żyjących w wodach śródlądowych (głównie okrzemek i wioślarek), pozwala na: odtworzenie przemian klimatycznych i procesów antropogenicznego zmieniania krajobrazu, ponieważ poszczególne warunki mają określone wymagania środowiskowe. Antropologia fizyczna, dzięki identyfikacji i analizie szczątków kostnych człowieka, pozwala na: ustalenie cech anatomicznych człowieka przeszłości (dane dotyczące ewolucji człowieka); ustalanie zmienności człowieka w czasie i przestrzeni ustalenie stanu i struktury biologicznej populacji pradziejowych, ustalenie przyczyn śmierci i nękających chorób, ustalanie pokrewieństwa na podstawie grup krwi i badania DNA reakcji morfologicznych człowieka na warunki życia w pradziejach == Historia archeologii == W najszerszym tego pojęcia znaczeniu historia archeologii zawiera następujące zagadnienia: Historia odkryć archeologicznych Opis rozwoju technik stosowanych podczas wykopalisk Historia prospekcji Ewolucja metod datowania Rozwój analizy zabytków Ewolucja myśli teoretycznej === Starożytność === Prawdopodobnie zainteresowanie epokami minionymi istniało już w starożytności. Nigdy jednak nie stało się nauką, która zajmowałaby się rekonstrukcją przeszłości na podstawie dostępnych źródeł materialnych. Nieliczne świadectwa pisane z okresu XVIII dynastii znalezione na opuszczonych budowlach egipskich, babilońska kolekcja Nabonida, czy wzmianki w dziełach greckich pisarzy Tukidydesa i Pauzaniasza świadczą o sporadycznym zainteresowaniu zabytkami, a nie o systematycznym, celowym poszukiwaniu wiedzy. Rzymianie zainteresowani byli kulturą grecką. Sporą kolekcję zabytków materialnych zgromadzili Cyceron i cesarz August. Zainteresowanie jednak miało i negatywne skutki: podbite miasta były rabowane, a dzieła sztuki masowo wywożone do Rzymu, jak na przykład stało się to po zniszczeniu Koryntu w 146 roku p.n.e. czy Aten w 80 roku p.n.e. === Średniowiecze === Średniowiecze wywarło swój wpływ na późniejsze interpretacje znalezisk archeologicznych. W tej epoce wykształcił się pogląd, że pewna wiedza o minionych epokach pochodzi tylko z Biblii oraz zachowanych źródeł pisanych greckich i rzymskich. Nastąpił spadek zainteresowania przeszłością i jej dorobkiem kulturowym. Jedne obiekty, wzniesione przez starożytnych, wykorzystywano do pozyskania budulca wtórnego, inne (megality, kurhany itd.) plądrowano w poszukiwaniu skarbów. Jeśli natrafiano na skamieniałości w kształcie roślin lub zwierząt, uważano, że powstały wskutek działania natury (dla przykładu, Jan Długosz wspominał o samoistnie rodzących się z ziemi garnkach). === Renesans === Poszukiwanie wiedzy w źródłach greckich i rzymskich w dobie renesansu przyczyniło się do stopniowego zwiększenia zainteresowania dziełami sztuki i architektury, na które w tym okresie patrzono przez pryzmat estetyczny. Cyriak z Ankony w pierwszej połowie XV wieku zebrał liczne materiały (notatki, szkice budowli starożytnych, kopie starożytnych inskrypcji) podczas swoich podróży po Italii, Grecji i Bliskim Wschodzie. Prace budowlane w Rzymie przyczyniły się do odkryć takich zabytków, jak Grupa Laokoona, Wenus Medycejska i Apollo Belwederski. W Tarquinii, po otwarciu grobowców etruskich, znaleziono zabytki etruskie i wazy greckie. Znaleziska z okresu klasycznego trafiały do kolekcji wielkich rodów włoskich. W drugiej połowie XVI wieku zainteresowanie przeszłością poszerzyło się o zabytki dziedzictwa narodowego. Dla przykładu, William Camden badał zabytki rzymskie i wczesnośredniowieczne, które odkryto w Anglii. Założone przez niego w Londynie stowarzyszenie Society of Antiquaries miało na celu studia nad lokalnymi starożytnościami. Wykopaliska archeologiczne nie były jeszcze prowadzone na masową skalę. Do interpretacji dziejów korzystano ze źródeł pisanych. Badania nad zabytkami sprowadzały się do odwiedzenia miejsca, opisania, naszkicowania i zmierzenia zabytku, a także do zebrania i spisania legend związanych z danym miejscem. === Oświecenie === Pod wpływem myślicieli epoki oświecenia na dzieje kultury ludzkiej zaczęto patrzeć przez pryzmat ewolucji oraz postępu technicznego i społecznego, skierowanego na ulepszenie warunków życiowych. Uważano, że społeczeństwa dążą do rozwoju, a na ich poziom kulturowy wpływa środowisko naturalne, w którym ewoluują. Te prądy filozoficzne wywarły wpływ na ruch antykwarystów (np. Royal Society), który zaczął poszukiwać odpowiedzi na pytania o sposoby budowania i wykorzystywania narzędzi, a także o czas powstania zabytków, na temat których nie zachowały się żadne świadectwa pisane. W 1733 roku założono w Londynie stowarzyszenie Society of Dilettanti, które podjęło się badań nad kulturami starożytności basenu śródziemnomorskiego. Jednocześnie wykształcona warstwa społeczeństwa, która była zainteresowana zabytkami starożytności, zaczęła domagać się udostępnienia zasobów kolekcji prywatnych, co doprowadziło do sponsorowania przez możnych wpierw uczelnianych, a później również publicznych bibliotek i muzeów. Tak, w 1643 roku, otwarto w Paryżu pierwszą publiczną bibliotekę fundacji Julesa Mazarina, w 1734 roku – Muzea Kapitolińskie w Rzymie, w 1743 roku władze toskańskie udostępniły publicznie kolekcję Medici, a w 1753 roku utworzono Muzeum Brytyjskie. Od drugiej połowy XVIII wieku zaczęto organizować prace wykopaliskowe, które miały na celu zaspokojenie zapotrzebowania na uzupełnienie kolekcji lub na kolejne cenne przedmioty do sprzedania. W 1710 roku Emanuele Maurizio d'Elbeuf prowadził prace w Herkulanum, od 1748 roku Roque Joaquín de Alcubierre – w Pompejach. Nie były to wykopaliska archeologiczne we współczesnym tego słowa znaczeniu, ponieważ nie sporządzano żadnego planu i dokumentacji na temat postępu prac. W Wielkiej Brytanii w pogoni za artefaktami Bryan Faussett rozkopał ponad 750 grobowców. W 1764 roku Johann Joachim Winckelmann opublikował swoją Geschichte der Kunst des Alterthums, w której opisał ewolucję sztuki klasycznej na podstawie analizy zgromadzonych w Watykanie rzeźb antycznych i zachowanych tekstów starożytnych pisarzy. Dzieło Winckelmanna stało się podstawowym źródłem do dalszych badań nad sztuką grecką dla środowiska naukowego na następne półtora stulecia. Jednym z prekursorów naukowego podejścia do badań archeologicznych był Thomas Jefferson, który na swojej posiadłości w 1784 roku rowem sondażowym przeciął kurhan, co pozwoliło mu na odnotowanie warstw, odpowiadających różnym okresom dziejowym. === XIX wiek === Pod wpływem badań geologicznych Jamesa Huttona (stratyfikacja warstw skalnych) i Charlesa Lyella (aktualizm geologiczny) archeologia na początku XIX wieku zaczęła się przekształcać w samodzielną dyscyplinę naukową. W 1836 roku Christian Jürgensen Thomsen – na podstawie analizy stylu znalezisk zgromadzonych w Muzeum Narodowym w Kopenhadze oraz kontekstu, w którym zostały odkryte (np. przedmioty pochodziły z jednego grobu lub skarbu) – wyróżnił trzy epoki: Epokę kamienia Epokę brązu Epokę żelaza Prawie trzy dekady później John Lubbock podzielił epokę kamienia na paleolit i neolit. Jens Jacob Asmussen Worsaae w połowie XIX wieku korzystał z doświadczenia i pomocy biologów i geologów, wprowadzając tym samym do archeologii interdyscyplinarność badań naukowych. == Archeologia w Polsce == Pierwsze polskie muzeum archeologiczne powstało w połowie XIX w. w Krakowie (przy Akademii Umiejętności), a pierwsza katedra archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1866, kierował nią Józef Łepkowski. Pierwszą służbą ochrony zabytków po odzyskaniu niepodległości było powołane w 1918 Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków Archeologicznych. W 1928 rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej utworzono Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie. W okresie międzywojennym istotną rolę w rozwoju polskiej archeologii odegrały wykopaliska w Biskupinie. Jedną z najważniejszych postaci polskiej archeologii był Kazimierz Michałowski, którego badania i prace wykopaliskowe sprawiły, iż polska szkoła archeologii zaczęła być rozpoznawalna na całym świecie. Polskim czasopismem popularnonaukowym poświęconym archeologii i naukom pokrewnym jest kwartalnik „Archeologia Żywa”. Lista polskich uniwersytetów prowadzących studia w kierunku „archeologia” Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora Katolicki Uniwersytet Lubelski Wydział Zamiejscowy Nauk Prawnych i Ekonomicznych w Tomaszowie Lubelskim Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Uniwersytet Gdański Uniwersytet Jagielloński Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego – od roku akademickiego 2007/2008 odrębny kierunek studiów Uniwersytet Łódzki Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Uniwersytet Mikołaja Kopernika Uniwersytet Rzeszowski Uniwersytet Szczeciński – od roku akademickiego 2008/2009 Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Wrocławski Wyższa Szkoła Edukacji Integracyjnej i Interkulturowej w Poznaniu === Przepisy === Zgodnie z ustawą z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami prowadzenie badań archeologicznych wymaga pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 36). Za prowadzenie ich bez pozwolenia albo wbrew jego warunkom grozi kara grzywny (art. 117). Znalezienie przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, zobowiązuje znalazcę do zabezpieczenia przedmiotu i oznakowania miejsca znalezienia oraz bezzwłocznego powiadomienia właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, w ostateczności miejscowego przedstawiciela administracji (wójta lub burmistrza) który powiadamia konserwatora (art. 32n). Zlekceważenie tej powinności zagrożone jest karą grzywny i ewentualnie nawiązki do wysokości dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny związany z opieką nad zabytkami (art. 115n). Znalezisko stanowiące zabytek archeologiczny przechodzi na własność Skarbu Państwa (art. 35). Odkrywcy (z wyjątkiem zajmujących się zawodowo badaniami archeologicznymi lub zatrudnionych w grupach zorganizowanych w celu prowadzenia takich badań) przysługuje nagroda (art. 34). == Zobacz też == archeologia współczesności datowanie destrukt kultura archeologiczna oszustwa archeologiczne == Przypisy == == Bibliografia == Ławecka D., Wstęp do archeologii, Warszawa 2003. ISBN 83-01-13966-8. Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), [w:] Wielka historia Polski, t. 1, Kraków 1998. Paul Bahn i Colin Renfrew, Archeologia. Teorie, metody, praktyka, Warszawa 2002. Andrzej Abramowicz, Historia archeologii polskiej XIX i XX wiek, Warszawa-Łódź 1991. Oxford, Wielka Historia Świata	wikipedia
Choreologia Choreologia – nauka o zasadach, technice, historii i metodologii nauczania tańca. Jest to też notacja tańca według systemu stworzonego przez Joan i Rudolfa Beneshów w latach 1947–1955. Specjalistą w zakresie techniki, historii i metodologii nauczania tańca jest choreolog. == Zobacz też == choreografia kinetografia == Przypisy ==	wikipedia
Ekosemiotyka Ekosemiotyka – nauka łącząca semiotykę z ekologią człowieka, zajmująca się badaniem relacji znaków pochodzenia kulturowego z organizmami żywymi, ich społecznościami i środowiskiem. Pojęcie ekosemiotyki zostało zaproponowane przez Winfrieda Nötha i Kaleviego Kulla. Główną sferą zainteresowania ekosemiotyki jest wpływ konceptu (idei, modelu opartego na znakach semiotycznych) na projektowanie środowiska i zmiany w nim. Ekosemiotyka zajmuje się wpływem znaków na środowisko ekologiczne. Jest więc nauką o znakach (zarówno ludzkich, jak i zwierzęcych) w ramach geograficznych. Bada udział procesów semiotycznych w mniejszych, jak i większych strukturach. Ekosemiotyka jest silnie związana z ekolingwistyką. Ekolingwistyka, zajmująca się wpływem znaków pochodzenia lingwistycznego na środowisko, jest integralną częścią ekosemiotyki, która obejmuje także znaki nielingwistyczne. == Historia pojęcia == Ekosemiotyka jako dział semiotyki powstał w 1998 roku dzięki artykułom autorstwa Nötha i Kulla. Swoistym prekursorem ekosemiotyki była biosemiotyka, dziedzina semiotyki badająca znaki w świecie ożywionym. To właśnie badacze związani z tą dziedziną stworzyli ekosemiotykę. Rozwijająca się biosemiotyka doprowadziła do zainteresowania się działaniem znaków w środowiskach i społecznościach. W 2001 roku kolejne wydanie artykułów zaowocowało serią konferencji, kursów i rozmaitych studiów nad nową dziedziną. Samo pojęcie pierwszy raz zostało użyte przez Nötha w 1996 roku, chociaż już wcześniej rozważano ekologię semiotyczną. W 2002 roku przyznano pierwszy grant naukowy związany z ekosemiotyką. Uzyskał go Kalevi Kull z Uniwersytetu w Tartu. == Ekosemiotyka w praktyce == Ekosemiotyka, nauka jednoczącą kulturę i środowisko jako nauka interdyscyplinarna, może być wykorzystywana w praktyce w ekologii i ekokrytycyzmie. Paradygmat ekosemiotyczny był wielokrotnie wykorzystywany w badaniach nad krajobrazem i jego ekologią. == Krajobraz w ekosemiotyce == W ekosemiotyce krajobraz rozumiany jest jako zbiór znaków w określonej przestrzeni geograficznej. Wobec tego krajobraz jest systemem semiotycznym, obfitującym w rozmaite znaczenia i tworzącym pewną całość. Ekosemiotykę można więc rozumieć jako semiotykę krajobrazu. == Główne zasady == Ekosemiotyką kieruje osiem głównych zasad zaproponowanych w pracy Marana i Kulla pt. Ecosemiotics: Main principles and current developments: Większość wewnątrz gatunkowych i międzygatunkowych struktur społecznych jest oparta na relacjach znakowych. Oznacza to, że komunikacja budująca hierarchię i relacje w grupie społecznej (ludzkiej bądź zwierzęcej) oparta jest na semiotyce. Zmiana znaku wpływa na zmiany w środowisku. Organizmy żywe kształtują je na podstawie swojego pojmowania środowiska. Ekosystem jest modyfikowany przez semiozę. Semiozyczne działania zwierząt integrują i stabilizują środowisko. Semioza ludzka i jej zdolność do dekontekstualizacji jest powiązana z degradacją środowiska. Jest to unikalna zdolność, którą dysponuje wyłącznie człowiek. Kultura ludzka jest integralną częścią ekosystemu. Ekosystem tworzy kontekst kultury, a pojęcie kultury bez kontekstu jest niekompletne (patrz pkt. 8) Środowisko jest swoistym interfejsem relacji semiotycznych rozmaitych gatunków. Wobec tego jest integralną częścią tych relacji i aktywnie na nie wpływa. Do opisu ekologicznych narracji semiozy wymagane są symbole, opis narracyjny jest nieadekwatny. Wynika to ze złożoności i wielowymiarowości tych zjawisk. Pojęcie kultury bez uwzględnienia elementu środowiskowego jest niekompletne. == Przypisy ==	wikipedia
Humanistyka cyfrowa Humanistyka cyfrowa – szeroki obszar aktywności naukowej, w której wykorzystuje się źródła, metody i narzędzia cyfrowe do prowadzenia badań, publikowania wyników i budowania infrastruktury badawczej w różnorodnych dyscyplinach humanistycznych i społecznych. Humanistyka cyfrowa to aktywności na przecięciu technik obliczeniowych i zasobów humanistycznych. Materiały, które podlegają opracowaniu i badaniu mogą być analogowe i zdigitalizowane lub w pierwotnej postaci cyfrowej. Ich integracja z narzędziami obliczeniowymi zależy od wyborów dokonywanych na każdym etapie planowania projektu badawczego. Problemy z wypracowaniem jednoznacznej i powszechnie akceptowanej definicji cyfrowej humanistyki doczekały się wielu opracowań, jednak, jak stwierdził Matthew Kirschenbaum „nigdy nie dowiemy się, czym humanistyka cyfrowa <<jest>>, ponieważ nie chcemy tego wiedzieć, ani nie jest to dla nas użyteczne”. Według niego pojęcie cyfrowej humanistyki ma być rozwiązaniem problemu braku innych, bardziej precyzyjnych pojęć, i odwoływać się nie tyle do teorii, co do praktyki badawczej. == Metody cyfrowej humanistyki == Do metod cyfrowej humanistyki należą m.in. badania korpusowe, metody przetwarzania języka naturalnego, analiza sieciowa, edycje cyfrowe, czytanie zdystansowane, text mining, wizualizacja danych, mapy cyfrowe (systemy informacji geograficznej), przetwarzanie obrazów cyfrowych, archiwistyka stron internetowych, fotogrametria. Przykładem wdrożenia metod cyfrowych do tradycyjnych kierunków badań humanistycznych jest np. cyfrowa paleografia czy lingwistyka kwantytatywna, która dopiero dzięki zasobom i metodom cyfrowym mogła podjąć problem automatycznego wyznaczania struktury semantycznych. Rozwój cyfrowej humanistyki ograniczają znaczne koszty infrastruktury cyfrowej, kompetencje badaczy, dostępność źródeł i danych oraz przepisy prawa autorskiego. Dostęp do infrastruktury i narzędzi jest, jak przekonuje Joris van Zundert, wtórny wobec koncepcji badań - sama technologia nie jest w stanie być źródłem innowacji w humanistyce. == Humanistyka cyfrowa w Polsce == Pierwsza konferencja naukowa poświęcona humanistyce cyfrowej w Polsce pt.: „Zwrot cyfrowy w humanistyce” odbyła się 25–26 listopada 2012 roku w Lublinie. Organizatorami przedsięwzięcia byli Instytut Kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej oraz Uniwersyteckie Centrum Zdalnego Nauczania i Kursów Otwartych UMCS. Owocem konferencji był ebook dostępny na jednej z wolnych licencji Creative Commons. Równoległym wydarzeniem towarzyszącym konferencji był THATCamp, zorganizowany przez Teatr NN i portal Historia i Media. Według danych za 2014 rok w Polsce realizowano około 80 projektów naukowych cyfrowej humanistyki. == Przypisy == == Bibliografia == AndrzejA. Radomski AndrzejA., RadosławR. Bomba RadosławR. (red.), Zwrot cyfrowy w humanistyce. Internet / Nowe Media / Kultura 2.0 [pdf], Lublin: E-naukowiec, 2013, ISBN 978-83-936418-0-2 . Brak numerów stron w książce Radosław Bomba, Narzędzia cyfrowe jako wyznacznik nowego paradygmatu badań humanistycznych, [w:] Zwrot cyfrowy w humanistyce (red.) A. Radomski, R. Bomba, Wyd. E-naukowiec, Lublin 2013 J. Drucker, The Digital Humanities Coursebook. An Introduction to Digital Methods for Research and Scholarship, Routlege, London, 2021, https://doi.org/10.4324/9781003106531. == Linki zewnętrzne == Alliance of Digital Humanities Organizations (ADHO) Digital Research Infrastructure for the Arts and Humanities (DARIAH) Konsorcjum CLARIN-PL Wprowadzenie do humanistyki cyfrowej	wikipedia
Nauki o zarządzaniu Nauki o zarządzaniu – dyscyplina naukowa w dziedzinie nauk społecznych. == Historia == Według wcześniej obowiązującej w Polsce klasyfikacji zarządzanie było domeną nauk ekonomicznych, stąd dyscyplina ta była określana jako organizacja i zarządzanie. Później interdyscyplinarne podejście do zarządzania, zwłaszcza wykorzystania psychologii oraz innych nauk społecznych i humanistycznych, zaowocowało dychotomicznym podejściem do nauk o zarządzaniu. Szczegółowe przepisy w tym zakresie zawarto w dwóch aktach prawnych: Uchwała Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów z dnia 23 czerwca 2003 r. w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych Ustawa z 14 marca 2003 o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji i Nauki z dnia 11 października 2022 r. w sprawie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych, wydanym na podstawie art. 5 ust. 3 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, nauki o zarządzaniu są dyscypliną naukową w dziedzinie nauk społecznych. == Przypisy ==	wikipedia
Sprawa Grievance Studies Sprawa Grievance Studies – mistyfikacja z 2017–2018 wymierzona w proces recenzji naukowej czasopism nauk humanistycznych. Trójka autorów projektu (J.A. Lindsay, P. Boghossian i H. Pluckrose) zgłaszała w tym okresie sfabrykowane przez siebie artykuły do czasopism naukowych z takich obszarów jak kulturoznawstwo, queer czy gender studies, starając się o doprowadzenie do ich publikacji. Deklarowaną intencją autorów było zademonstrowanie słabości procesu naukowego w dziedzinach, które określili zbiorczym mianem grievance studies (ang. nauki o pretensjach). Mistyfikacja została przerwana i ujawniona pod koniec 2018, kiedy fikcyjna tożsamość autorki jednej z publikacji przyciągnęła publiczną uwagę i zaczęła być badana przez dziennikarzy. Do tego czasu, spośród 21 spreparowanych tekstów – po 48 próbach zgłoszeń i większej liczbie korekt – cztery zostały opublikowane, trzy były przyjęte do publikacji, siedem pozostawało w procesie recenzji i oceny, a siedem spotkało się z tyloma odrzuceniami, że autorzy zaniechali ich zgłaszania. O sprawie napisały światowe media i publicystyka, w tym polska „Polityka” czy „Focus”. Do prowokacji odnieśli się także metodologowie i naukowcy, przedstawiając zarówno pozytywne, jak i negatywne oceny jej znaczenia. Y. Mounk określił ją w nawiązaniu do Sprawy Sokala, mistyfikacji z 1996 r., „Sokalem do kwadratu” (ang. Sokal Squared). == Przebieg sprawy == Dwójka z autorów prowokacji, J.A. Lindsay i P. Boghossian, ujawniła 19 maja 2017 mistyfikację o zbliżonym charakterze, która polegała na opublikowaniu sfabrykowanego tekstu „The conceptual penis as a social construct” w czasopiśmie „Cogent Social Sciences”. Początkowo przedstawiali to osiągnięcie jako dyskredytujące gender studies, jednak pod wpływem krytycznych uwag – zwracających uwagę m.in. na drapieżnie komercyjny charakter czasopisma, oraz jego otwarty profil tematyczny – przyznali że „rezultaty prowokacji były bardzo ograniczone, a wiele skierowanej wobec niej krytyki – zasadne”. Nowa prowokacja, Grievance Studies, miała według autorów rozpocząć się 16 sierpnia 2017 (H. Pluckrose dołączyła do projektu we wrześniu), z wykorzystaniem skorygowanej metodologii. Tym razem celem było wiele czasopism „notowanych wyżej” w akademickich rankingach; teksty mogły być poprawiane i zgłaszane do kolejnych periodyków w zstępującej kolejności rankingowej. Autorstwo prac było kompletnie fikcyjne, jak np. „Helen Wilson” z nieistniejącego instytutu „Portland Ungendering Research Initiative”, lub zapożyczało tożsamość realnych osób które się na to zgodziły, jak dr historii Richard Baldwin z Gulf Coast State College. W ciągu następnych miesięcy autorzy przygotowali 21 projektów artykułów (podawana także niższa liczba 20 wynika z podobieństwa dwóch tekstów), i zgłaszali je do czasopism naukowych z obszarów socjologii, kulturoznawstwa, i nauk krytycznych. Treść tekstów celowo uwzględniała żargon, nawiązania i tezy, które realni autorzy uznali za postmodernistyczne, absurdalne, i niestosowne dla nauki – na przykład postulat o zależności pomiędzy homofobią a postawą wobec homoseksualnych zbliżeń zwierząt domowych, lub parafrazę fragmentu Mein Kampf o solidarności społecznej. Prace były zgłaszane 48 razy do różnych tytułów. Zgłoszenia odrzuciły m.in. wszystkie czasopisma socjologiczne. Status pierwszej udanej publikacji uzyskał po pięciu miesiącach tekst „Human Reactions to Rape Culture and Queer Performativity at the Dog Park” dotyczący wpływu homofobii na percepcję zwierząt domowych. Rozważanie tej tezy opierało się na sfałszowanym badaniu empirycznym w dużej skali, które wymagałoby setek godzin pracy obserwacyjnej pod gołym niebem; publikacja została wyróżniona przez redakcję czasopisma „Gender, Place, and Culture”. W sumie do zakończenia projektu do publikacji przyjęto 7 artykułów. Według oryginalnego planu projekt miał trwać do 31 stycznia 2019, jednak zakończono go przedterminowo. 7 czerwca 2018 konto New Real Peer Review na Twitterze zwróciło uwagę na tekst „Dog Park”, co wzbudziło zainteresowanie reporterów The College Fix, Reason, i innych mediów, którzy zaczęli próby weryfikacji tożsamości fikcyjnej autorki. 6 sierpnia redakcja „Gender, Place, and Culture” opublikowała komunikat wyrażający zaniepokojenie, że „Helen Wilson” mogła naruszyć warunki publikacji, i nie udziela odpowiedzi na prośby o udokumentowanie tożsamości. Według autorów prowokacji, w tym czasie usiłowali się z nimi skontaktować m.in. dziennikarze „The Wall Street Journal”, przez co uznali, że projekt należy już przerwać; prywatnie ujawnili mistyfikację dziennikarzom w sierpniu. „The Wall Street Journal” opublikował tekst na ten temat 2 października w dziale opinii, a autorzy projektu ogłosili własny esej opisujący ich perspektywę, oraz upublicznili archiwum z wybranymi prywatnymi materiałami, takimi jak korespondencja z recenzentami. Wszystkie pochodzące z prowokacji teksty przyjęte do publikacji zostały w niedługim czasie wycofane przez redakcje. == Reakcje i następstwa == Projekt przyciągnął zarówno głosy poparcia, jak i krytyki w środowiskach naukowych. Przykładowo, politolog Y. Mounk stwierdził, że Boghossian i współpracownicy wskazali na realne, niepokojące problemy metodologiczne i etyczne w wybranych naukach humanistycznych. Fakt że czasopismo „Hypatia” opublikowało sfabrykowany tekst argumentujący na rzecz etyczności prowokacji w ekonomii ilustruje według niego hipokryzję obecną w tej dziedzinie. Zajmujący się kryzysem replikacji biolog C.T. Bergstrom uznał z kolei, że prowokacja jest nieudana, i nie poddaje się obronie jako niewyszukane oszustwo akademickie. W jego ocenie, autorzy nie dowiedli tego co zamierzali, i wykazali jedynie niezrozumienie tego, czemu jest w stanie służyć recenzja naukowa, i jak działa nauka. Reporter Slate, D. Engber, wyraził przekonanie, że staranna mistyfikacja wymierzona w każdą inną naukę przyniosłaby podobne rezultaty, a „ekscentryczne” badania również są wartościowe – odwołując się m.in. do skandalu Schöna w fizyce czy badań nagrodzonych Ig Noblem. Zwrócił uwagę, że prace które faktycznie przyjęto do publikacji były w większości raczej nudne niż niestosowne; najbardziej kontrowersyjne tezy i prowokacyjne zabiegi zostały złagodzone lub odrzucone w procesie recenzji. Pozostała część hipotez obroniła się według niego dzięki sfingowanemu oparciu na monumentalnych danych empirycznych. Fizyk Sean M. Carroll napisał, że w projekcie uderzyła go fundamentalna złośliwość i brak dobrej woli. Autorzy prowokacji zadeklarowali w odpowiedzi na takie zarzuty, że kierowali się konstruktywnymi motywacjami troski o jakość nauki, i że podzielają wartości szeroko pojętej sprawiedliwości społecznej. A. Garry, redaktorka „Hypatii”, jednego z oszukanych czasopism, wyraziła rozczarowanie zmarnowaniem wielu godzin pracy recenzentów. Psycholog ewolucyjny P. Smaldino skomentował na Twitterze porównania prowokacji do sprawy Sokala pisząc, że tekst opublikowany przez Sokala był kompletnie nonsensowny, tymczasem artykuły zespołu Boghossiana nie były bezwartościowe i podejmowały zasadne w naukach humanistycznych tematy; podobne zdanie wyraził psycholog J. Heathers. Autorzy opisali swoją mistyfikację jako badanie jakościowe o charakterze autoentografii – nie jako eksperyment naukowy. Określanie prowokacji mianem „eksperymentu” wywołało sprzeciw metodologów i innych komentatorów, m.in. ze względu na to, że projekt nie opierał się na modelu badanego problemu, czy też nie uwzględniał niczego, co pełniłoby funkcję grupy kontrolnej. === Dochodzenie Portland State University === Uniwersytet Portland State zatrudniający P. Boghossiana wszczął w styczniu 2019 – w ocenie większości ekspertów konsultowanych przez New York Magazine, rutynowe – dochodzenie w sprawie braku uzyskania przez niego wymaganej aprobaty komisji bioetycznej na dokonanie badania z uczestnictwem ludzi oraz sfałszowania danych w publikacjach naukowych. W obronie autora przed sankcjami z tego powodu stanęli m.in. S. Pinker, R. Dawkins, czy A. Sokal. == Przypisy ==	wikipedia
Zwrot przestrzenny Zwrot przestrzenny (ang. spatial turn) – nurt badawczy w naukach humanistycznych, który zakłada, że przestrzeń, w której żyje i działa człowiek, nie jest faktem obiektywnym, lecz społecznym. Jego przedstawiciele twierdzą, że terminy przestrzenne są z jednej strony formowane przez aktywność człowieka, a z drugiej same na niego oddziaływają – dlatego pojęcia geograficzne (takie jak np. kontynenty czy miasta) są tylko kulturowo uwarunkowanym konstruktem myślowym. Zwrot przestrzenny występuje w geografii, historiografii, literaturoznawstwie, socjologii, czy politologii. Część jego przedstawicieli postuluje utworzenie nowej dyscypliny naukowej, nazywanej najczęściej humanistyką przestrzenną (ang. spatial humanities). == Historia == Pierwsze prace zaliczane do tego nurtu powstały w ramach geografii społecznej w latach 70. XX wieku. Wywołały one ożywione debaty na kilku konferencjach naukowych, w czasie których dyskutowano nad związkiem między przestrzenią działania człowieka a jego aktywnością. Odwoływano się w nich często do badań Michela Foucaulta, który już w 1967 roku twierdził, że analiza przestrzeni społecznych zastąpi w przyszłości tradycyjne analizy historyczne. Dyskusje te podsumował i pierwszy użył terminu spatial turn amerykański geograf Edward Soja w pracy Postmodern Geographies:The Reassertion of Space in Critical Social Theory z 1989 roku. Soja skrytykował wywodzącą się z marksizmu tendencję do prowadzania badań nad historycznym i społecznym rozwojem ludzkości w ten sposób, że czynnik geograficzny był traktowany jako wartość stała. Jego zdaniem w badaniach tego typu należy uwzględnić jako zmienną, obok czynników historycznego i społecznego, także czynnik geograficzny. W wydanej w 1996 roku pracy Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Places Soja w praktyce zastosował własne postulaty analizując konceptualizację przestrzeni społecznej w dziejach między innymi Los Angeles, kalifornijskiego hrabstwa Orange oraz Amsterdamu. Na przełomie XX i XXI wieku zwrot przestrzenny zadeklarowali przedstawiciele innych niż geografia dyscyplin naukowych, przede wszystkim historiografii, politologii i socjologii. Propagatorem tego pojęcia był niemiecki uczony Karl Schlögel, głównie za sprawą zbioru studiów, wydanego w Polsce w 2009 roku jako W przestrzeni czas czytamy. O historii cywilizacji i geopolityce. W swoich badaniach, opublikowanych w wielu pracach wydanych na przełomie XX i XXI wieku, Schlögel doszedł między innymi do wniosku, że w życiu społecznym Europy Środkowej, obok czynnika historycznego, dużą rolę odgrywa język i pojęcia używane do opisywania przestrzeni geograficznej. == Badania == Badacze reprezentujący nurt zwrotu przestrzennego podejmowali badania nad różnorodnymi problemami koncentrującymi się wokół zagadnienia przestrzeni. Należą do nich między innymi ogólny rozwój form percepcji przestrzeni, konstruowanie obrazu przestrzeni geograficznej w poszczególnych tekstach i różnych rejonach ekumeny, kulturowe uwarunkowania pojęć geograficznych, związek między obserwacją naoczną a wiedzą paradygmatyczną, sposoby definiowania i opisywania przestrzeni nieznanych z autopsji, włączenie sacrum w przestrzeń fizyczną, fabularyzacja przestrzeni (czyli jej porządkowanie przez przypisywanie określonych narracji poszczególnym obiektom), ewolucja form konceptualizacji przestrzeni geograficznej, sposoby definiowania granic, czy wpływ przestrzeni wyobrażonej na opis krajobrazu. Szczególną uwagą politologów cieszą się badania nad związkiem pomiędzy formą konstruowania przestrzeni a sposobem ustanawiania władzy i wzajemnych stosunków. Do prac tego nurtu w nauce polskiej zalicza się między innymi Fabularyzacja przestrzeni. Średniowieczny przykład granic Jacka Banaszkiewicza z 1979 roku, Poczucie przestrzeni i świadomość geograficzna Bronisława Geremka z 1997 roku, Terytorium a świat: wyobrażeniowe konfiguracje przestrzeni w literaturze portugalskiej od schyłku średniowiecza do współczesności Ewy Łukaszyk z 2003 roku, czy „Contra naturam?” Czwarty kontynent i problem antypodów w starożytności i średniowieczu Jerzego Strzelczyka z 2003 roku. == Przypisy == == Bibliografia == Adam Krawiec: „Zwrot przestrzenny” w mediewistyce. W: Vademecum historyka mediewisty. Jarosław Nikodem, Dariusz Andrzej Sikorski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 536–540. ISBN 978-83-01-17239-8.	wikipedia
Nauki biologiczne W Polsce nauki biologiczne dzielą się na następujące dyscypliny naukowe: biochemia biofizyka biomechanika biorobotyka biologia aerobiologia anatomia antropologia fizyczna astrobiologia biogeografia chorologia bioinformatyka biogerontologia biologia molekularna biologia rozrodu biologia rozwoju embriologia bionika bioelektronika biomechatronika cybernetyka biocybernetyka botanika cytologia (biologia komórki) ewolucjonizm genetyka filogenetyka fizjologia histologia hydrobiologia kladystyka mykologia morfologia neurobiologia paleontologia socjobiologia systematyka taksonomia zoologia entomologia etologia ichtiologia biomatematyka (biologia matematyczna) biotechnologia ekologia ekofizjologia autekologia synekologia ekologia krajobrazu sozologia mikrobiologia mikrobiologia ogólna mikrobiologia szczegółowa wirusologia bakteriologia mikrobiologia gleb mikrobiologia wód i ścieków mikrobiologia żywności mikrobiologia lekarska mikrobiologia weterynaryjna mikrobiologia rolnicza mikrobiologia przemysłowa mikrobiologia sanitarna mikrobiologia środowiskowa == Bibliografia == Uchwała Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów z dn. 24 października 2005 r. w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych. pan.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-01-07)].	wikipedia
Biogerontologia Biogerontologia (od. bios „życie“, geron „starzenie“, logos „nauka“) – jest stosunkowo młodą gałęzią nauki i zajmuje się badaniami nad przyczynami starzenia biologicznego oraz konsekwencjami starzenia się organizmów. Biogerontologia jest niedawno utworzonym, ale stosunkowo szybko rozwijającym się działem biologii, zwłaszcza w najnowszych badaniach nad leczeniem ludzi, którym zajmuje się geriatria. W odróżnieniu od geriatrii, biogerontologia zajmuje się powodami starzenia się organizmów i stara się wypracować możliwe strategie zapobieżenia temu. Biologiczne starzenie się organizmów obejmuje na ogół nieodwracalne procesy, które prowadzą nieuchronnie do śmierci organizmu, jego organów lub poszczególnych komórek. Przyjmuje się, że jest to główną przyczyną śmierci organizmu, ponadto zjawiska starzenia odgrywają negatywną rolę w katabolicznym podziale komórek. Obecnie dyskutowane jest ponad 300 różnych przyczyn odpowiedzialnych za starzenie się organizmów. == Zobacz też == Zaniedbywalne starzenie się Medycyna regeneracyjna Terapia genowa Terapia komórkowa Inżynieria tkankowa Proces starzenia się Aubrey de Grey == Literatura == Guarente, Partridge, Wallace: Molecular biology of aging. Cold Spring Harbour 2008, ISBN 978-0-87969-824-9 Tomas Prolla et al.: Science, Bd. 309, S. 481, 2005 (zu: Mutationen in mitochondrialer DNA als Schlüsselfaktoren für das Altern) Günter Ahlert: "Altern – Ergebnis ökologischer Anpassung" Karger Vlg. Basel 1996, 67 S., ISBN 3-8055-6361-2 Robert Zwilling: Das Rätsel der Alterung. Biologie in unserer Zeit 37(3), S. 156 – 163 (2007), ISSN 0045-205X Karin Krupinska: Altern und Alter bei Pflanzen. Biologie in unserer Zeit 37(3), S. 174 – 182 (2007), ISSN 0045-205X Ludger Rensing: Von welchen zellulären Faktoren wird das Altern bestimmt? Die Grenzen der Lebensdauer. Biologie in unserer Zeit 37(3), S. 190 – 199 (2007), ISSN 0045-205X == Linki zewnętrzne == Badania Biogerontologiczne w Polsce Genetics of Healthy Aging – GEHA – consortium clusters 25 partners coming from 11 European countries, and China.. geha.unibo.it. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-10-05)]. LINK-AGE SENS (Strategies for Engineered Negligible Senescence)	wikipedia
Biologia medyczna Biologia medyczna – dyscyplina naukowa z pogranicza biologii i medycyny, obejmująca działy nauki i techniki posiadające zwykle w nazwie przedrostek "bio-", znajdujące jednocześnie zastosowanie w ochronie zdrowia i/lub diagnostyce laboratoryjnej. Biologia medyczna od kilku lat stanowi osobny kierunek nauczania na poziomie uniwersyteckim i doktoranckim, jak również specjalizację wielu zakładów naukowo-badawczych. Alternatywne nazewnictwo dziedzin biologicznych mających zastosowanie w medycynie (podział w zależności od profilu i przedmiotu zainteresowań): klasyczna biologia medyczna, biotechnologia medyczna, biologia molekularna, biologia medyczna w medycynie molekularnej, biotechnologia medyczna w medycynie molekularnej, biologia molekularna w medycynie molekularnej, medyczna biologia molekularna i inne. == Działy specjalizacji biologia medyczna == === Działy związane z metodologią biologii molekularnej === Dyscypliny związane z biologią medyczną i wykorzystujące metodologię biologii molekularnej stanowią podstawę naukowo-technologiczną rozwijającej się medycyny molekularnej. Biologia molekularna znajduje zastosowanie w ochronie zdrowia, w metodach analitycznych, diagnostycznych i terapeutycznych, na poziomie genomu, transkryptomu, proteomu i metabolomu pojedynczej komórki. Metody biologii molekularnej wykorzystywane są w badaniach zależności między strukturą różnych cząsteczek a ich funkcją w komórce, umożliwiają przewidywanie fizjologicznych/patologicznych konsekwencji mutacji/zmian genetycznych, badanie przepływu informacji między poszczególnymi strukturami molekularnymi: DNA – RNA – białko – przewidywany efekt biologiczny (cecha), dostarczają narzędzi do tworzenia nowej predykcyjnej i prewencyjnej medycyny molekularnej, a w przyszłości umożliwią prowadzenie rutynowych zabiegów polegających na ukierunkowanej zmianie procesów biologicznych wybranych komórek (np rutynowej terapii genowej). Technologie wykorzystujące metody biologii molekularnej umożliwiły pozytywne zakończenie jednego z największych, wieloletnich programów międzynarodowych Projektu Poznania Ludzkiego Genomu (en. Human Genome Project, HUGO Project), jak również rozpoczęcie bardziej skomplikowanego technologicznie projektu "TCGA" budowania atlasu genomu raka (en. The Cancer Genome Atlas). Metody biologii molekularnej znajdują swoje zastosowanie zarówno w badaniach naukowych jak i w wynikających z nich aplikacjach medycznych i diagnostycznych ==== biochemia ==== Dział: biochemia, wykorzystywana również powszechnie w ochronie zdrowia i diagnostyce laboratoryjnej, gdzie nacisk kładzie się na badanie chemicznych właściwości cząsteczek występujących w organizmach żywych (głównie organicznych), jakościową oraz ilościową analizę biochemiczną, oznaczanie aktywności enzymatycznej itp. ==== biofizyka ==== Dział: biofizyka, zwłaszcza molekularna, wykorzystywana w ochronie zdrowia np. w celu: oceny wpływu fizykochemicznych właściwości oddziaływania powierzchni komórek z innymi komórkami jak również z różnymi biomateriałami, stosowania terapii fotodynamicznych nowotworów, badania wewnątrzkomórkowych zjawisk energetycznych i mechanicznych, diagnostyki z wykorzystaniem zjawiska Elektronowego Rezonansu Magnetycznego (EMR) jak również Magnetycznego Rezonansu Jądrowego (MNR). ==== biologia komórki ==== Dział: biologia komórki, wykorzystywana w ochronie zdrowia np. w celu: analizy morfometrycznej, parametrów przyżyciowych komórek i tkanek, zajmująca się hodowlą komórkową w tym keratynocytów (hodowla skóry dla pacjentów po oparzeniach), diagnostyką przyżyciową komórek (np namnażaniem wyselekcjonowanej puli komórek o określonych parametrach lub namnażaniem komórek w celu diagnostyki wewnątrzkomórkowych pasożytów, bakterii i wirusów) badaniami nad hodowlą komórek, tkanek i narządów do transplantacji, terapią ex-vivo, badaniem komórek nowotworowych, ==== biotechnologia ==== Dział: biotechnologia, znajdująca zastosowanie w ochronie zdrowia i diagnostyce laboratoryjnej, obejmująca opracowywanie i wdrażanie technologii związanych z profilaktyką, diagnostyką i terapią chorób w tym genetycznych jak również zakaźnych, umożliwia rozwój technologii molekularnych na rzecz mikrobiologii, wirusologii i parazytologii, opracowywanie nowoczesnych metod i systemów diagnostycznych, opracowywanie technologii biofarmaceutycznych (np. leków białkowych jak insulina, hormon wzrostu, leki genetyczne tj. aptamer pegaptanib stosowany w leczeniu zwyrodnienia plamki żółtej związanej z wiekiem (AMD)). Biotechnologia wraz z bioinformatyką mają największy wpływ na postęp technologiczny biomedycyny, ==== bioinformatyka ==== Dział: bioinformatyka medyczna, intensywnie rozwijający się dział biologii medycznej (mierzony liczbą publikacji bioinformatycznych) mający zastosowanie w ochronie zdrowia, a zwłaszcza w badaniach in silico genomu, transkryptomu, proteomu i metabolomu komórki jak również w diagnostyce laboratoryjnej np. w analizie mikromacierzy ekspresyjnych, analizie wyników badań spektrometrii masowej. Bioinformatyka ma również zastosowanie w medycznym modelowaniu biologicznym w tym przewidywania aktywności substancji farmaceutycznych, budowie użytecznych wizualizacji anatomicznych i funkcjonalnych, medycynie obrazowej i tworzeniu coraz bardziej użytecznego w ochronie zdrowia oprogramowania bio-medycznego, ==== biologia systemowa ==== Dział: biologia systemowa, zajmującą się badaniem złożonych oddziaływań i zależności genomu transkryptomu, proteomu i metabolomu na poziomie wzajemnego oddziaływania poszczególnych szlaków sygnałowych, oddziaływań całych systemów funkcjonalnych komórki i organizmu, ==== nanobiotechnologia ==== Dział: nanobiotechnologia medyczna, dział biotechnologii zajmujący się tworzeniem struktur/urządzeń o rozmiarach nanometrycznych (na poziomie pojedynczych atomów i cząsteczek), ==== tkankowa bioinżynieria materiałowa ==== Dział: tkankowa bioinżynieria materiałowa, mająca zastosowanie w ochronie zdrowia przez opracowywanie materiałów biomedycznych nowej generacji, określania właściwości i przydatności różnych biomateriałów do bezpośredniego zastosowania w organizmie człowieka lub też dla działu biologii komórki (np. kolagenowe trójwymiarowe hodowle komórkowe) ==== molekularna laboratoryjna biologia medyczna ==== Dział: molekularna laboratoryjna biologia medyczna – dział diagnostyki laboratoryjnej, wykorzystującej metody biologii molekularnej, w tym amplifikacji DNA/RNA, technik immunohistochemicznych, spektrometrii masowej białek i metabolitów, mikromacierzy ekspresyjnych, SNP, sekwencjonowania genomowego, sekwencjonowanie białek itp. ==== terapia molekularna ==== Dział: terapia molekularna, rozwijający się coraz intensywniej dział operujący wiedzą w zakresie biologii molekularnej (etap opracowania technologicznego) i medycyny molekularnej (etap badań klinicznych), Biologia medyczna oparta na metodach biologii molekularnej łączy w sobie wszystkie zagadnienia rozwijającej się medycyny molekularnej, obejmującej wielkoskalowe zależności strukturalne i funkcjonalne między genomem, transkryptomem, proteomem i metabolomem człowieka, stanowiące podstawę systemu kształcenia w naukach biomedycznych, zwłaszcza w kierunkach nazywanych często "life science”. === Działy związane z biologią klasyczną === cytologia fizjologia człowieka fizjologia rozwoju z embriologią fizjologia żywienia – nauczanie na tym kierunku obejmuje też elementy toksykologi, parazytologii i ekologii; absolwenci znajdują zatrudnienie w przemyśle farmaceutycznym, medycznym i spożywczym jak też laboratoriach medycznych oraz placówkach dydaktycznych i naukowo badawczych; === Działy biologii, mające szczególne zastosowanie w ochronie zdrowia === mikrobiologia, wirusologia, parazytologia, toksykologia, immunologia, genetyka klasyczna, cytogenetyka Działy te wyodrębniane są z biologii medycznej jako zupełnie niezależne dziedziny mające zastosowanie w ochronie zdrowia i diagnostyce laboratoryjnej. Biomedycyna, w której skład wchodzą wymienione powyżej działy biologii medycznej, została również ujęta w Konwencji o Prawach Człowieka i Biomedycynie (Europejskiej Konwencji Bioetycznej). == Zagadnienia formalno-prawne == === Komitet Badań Naukowych === Termin biologia medyczna pojawia się w 1999 r. w wykazie dyscyplin naukowych według klasyfikacji KBN, wyszczególnionym w uchwale nr 24/99 Komitetu Badań Naukowych z dnia 15 września 1999 r., gdzie wyszczególniono: „…5/ Zespół Nauk Medycznych (P-5):…” z dyscypliną „… P-5.2 biologia medyczna, w tym: anatomia, cytologia, fizjologia, embriologia, biochemia w medycynie, genetyka człowieka, histologia, immunologia medyczna, mikrobiologia lekarska …”, jak również „…4/ Zespół Nauk Biologicznych, Nauk o Ziemi i Ochrony środowiska (P-4): P-4.1 biologia molekularna, biochemia, biofizyka, biotechnologia z inżynierią genetyczną,…”. Określenie biologia medyczna pojawia się ponownie w 2003 r. w wykazie dyscyplin naukowych według klasyfikacji KBN, załączonym do uchwały nr 36/2003 Komitetu Badań Naukowych z dnia 18 września 2003 r. w sprawie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych należących do właściwości poszczególnych zespołów Komitetu Badań Naukowych piątej kadencji, gdzie na podstawie art. 8 ust. 3 ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o Komitecie Badań Naukowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 33, poz. 389 i z 2003 r. Nr 39, poz. 335) wyszczególniono pod numerem 57 dyscyplinę biologia medyczna. === Standardy kształcenia według MNiSW === W załączniku nr 58 dotyczącym standardów kształcenia w zakresie lekarskiego kierunku studiów przedstawiono oficjalną definicję treści i spodziewanych efektów kształcenia w zakresie biologii medycznej, która została załączona do Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. z dnia 13 września 2007 r.), zgodnie z art. 9 pkt 2 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365, z późn. zm.2). Załącznik nr 58 do wymienionego powyżej rozporządzenia zawiera uporządkowane kolejno: „… III. Ramowe treści kształcenia, 3. Treści i efekty kształcenia, A. Grupa treści podstawowych, 3. Kształcenie w zakresie biologii medycznej…”, gdzie zapisano: „Treści kształcenia: Struktura i funkcje genów u Prokaryota i Eukaryota. Genetyka populacyjna. Genetyka rozwoju. Ekogenetyka. Elementy biotechnologii. Parazytologia lekarska – układ pasożyt – żywiciel. Cykle rozwojowe pasożytów człowieka. Efekty kształcenia – umiejętności i kompetencje: rozumienia genetycznej regulacji u wirusów i bakterii – organizmów prokariotycznych o nieskomplikowanej budowie genomu; rozumienia złożonej budowy i funkcji genomu organizmów eukariotycznych; oceny wpływu zanieczyszczenia środowiska czynnikami mutagennymi i kancerogennymi na organizm człowieka; rozumienia oddziaływania mutagenów z genomem człowieka; wykorzystywania podstawowych metod biologii molekularnej; rozpoznawania najczęściej spotykanych pasożytów człowieka w oparciu o znajomość ich budowy, cykli życiowych oraz podstawowych objawów chorobowych przez nie wywołanych.”. Kształcenie w zakresie biologii medycznej na kierunku lekarskim przewiduje 60 godzin. W załączniku nr 3 Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. dotyczącego standardów kształcenia w zakresie kierunku analityki medycznej, w rozdziale II „Kwalifikacje absolwenta” wymieniono biologię medyczną jako jedną z dziedzin, w których absolwent analityki medycznej powinien uzyskać kwalifikacje zawodowe: „…Absolwent jest przygotowany do pracy w: medycznych laboratoriach diagnostycznych; zakładach opieki zdrowotnej prowadzących badania kliniczne; instytutach naukowo-badawczych i ośrodkach badawczo-rozwojowych; jednostkach kontrolno-pomiarowych i laboratoriach z dziedziny biologii i genetyki medycznej, higieny ogólnej, kontroli i badania żywności oraz ochrony środowiska; urzędach i instytucjach państwowych oraz samorządowych działających w dziedzinie biologii medycznej i ochrony zdrowia…”. Z kolei w załączniku nr 12 Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. dotyczącego standardów kształcenia w zakresie kierunku biologia, w rozdziale „… III. Ramowe treści kształcenia, 3. Treści i efekty kształcenia, B. Grupa treści kierunkowych, 1. Kształcenie w zakresie biologii molekularnej i podstaw biotechnologii…”, stanowiącym podstawę naukowo-technologiczną biologii medycznej i rozwijającej się medycyny molekularnej, podkreślono zastosowanie tego kierunku w ochronie zdrowia i diagnostyce laboratoryjnej: „Treści kształcenia: Molekularna organizacja komórki. Struktura i funkcje białek, kwasów nukleinowych, lipidów i węglowodanów. Budowa i funkcja enzymów. Metabolizm -lokalizacja, regulacja i integracja procesów komórkowych. Zaburzenia metabolizmu. Replikacja DNA. Mutacje i naprawa DNA. Rekombinacja genetyczna. Kod genetyczny. Ekspresja genów i jej regulacja. Metody analizy genetycznej. Chromosomowa teoria dziedziczenia. Dziedziczenie pozachromosomowe. Genomika i proteomika. Molekularne podstawy chorób dziedzicznych i nowotworowych. Inżynieria genetyczna i jej podstawowe narzędzia. Diagnostyka molekularna. Terapia genowa. Budowa i zróżnicowanie mikroorganizmów. Fizjologia drobnoustrojów. Wirusologia molekularna. Molekularne podstawy patogenezy mikroorganizmów. Molekularne i komórkowe podstawy odpowiedzi immunologicznej. Tolerancja i nadwrażliwość immunologiczna. Szczepienia i przeszczepy. Biotechnologia – wykorzystanie organizmów w medycynie, rolnictwie, przemyśle i ochronie środowiska. Organizmy modyfikowane genetycznie. Efekty kształcenia – umiejętności i kompetencje: posługiwania się podstawowymi technikami biochemicznymi, genetycznymi, mikrobiologicznymi i immunologicznymi; rozumienia molekularnych podstaw funkcjonowania organizmów prokariotycznych i eukariotycznych; rozumienia możliwości wykorzystywania materiału biologicznego w medycynie, rolnictwie, przemyśle i ochronie środowiska.” Natomiast w punkcie „13. Kształcenie w zakresie genetyki człowieka: Treści kształcenia: Budowa genomu człowieka. Metody badań stosowane w genetyce człowieka – różnice w stosunku do metod używanych w genetyce innych organizmów. Molekularne podstawy zaburzeń genetycznych u człowieka – metody ich wykrywania. Występowanie chorób genetycznych człowieka w różnych populacjach. Możliwości leczenia chorób genetycznych. Różnorodne praktyczne zastosowania metod genetyki molekularnej człowieka – zapłodnienie in vitro, diagnostyka prenatalna, medycyna sądowa. Efekty kształcenia – umiejętności i kompetencje: rozumienia specyfiki genomu człowieka i metod stosowanych w genetyce człowieka; rozumienia przyczyn zaburzeń genetycznych człowieka i możliwości ich leczenia; praktycznego wykorzystywania genetyki molekularnej człowieka.” W załączniku nr 13 Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. dotyczącego standardów kształcenia w zakresie kierunku biotechnologia, w rozdziale „… III. Ramowe treści kształcenia, 3. Treści i efekty kształcenia, B. Grupa treści kierunkowych, 2. Kształcenie w zakresie biologicznych aspektów biotechnologii…”, stanowiącym podstawę naukowo-technologiczną biologii medycznej i rozwijającej się medycyny molekularnej, podobnie jak w przypadku kierunku biologia podkreślono zastosowanie tej dziedziny w ochronie zdrowia i diagnostyce laboratoryjnej: „Treści kształcenia: Izolacja, identyfikacja i określanie właściwości pojedynczych substancji biologicznie aktywnych. Właściwości enzymów i możliwości ich wykorzystania do prowadzenia procesów biotechnologicznych – analiza i przygotowanie do zastosowań przemysłowych i medycznych. Techniki molekularne i technologie wykorzystywane w badaniach materiału genetycznego: PCR, klonowanie i sekwencjonowanie DNA, analizy genowe i genomowe. Mikroorganizmy o znaczeniu przemysłowym. Techniki sterowania metabolizmem komórkowym u różnych organizmów.Dodatkowo na studiach licencjackich: projektowanie i wykonywanie manipulacji na materiale genetycznym. Wykorzystywanie danych molekularnych w badaniach biologicznych i medycznych. Efekty kształcenia – umiejętności i kompetencje: rozumienia możliwości wykorzystania materiału biologicznego w biotechnologii – od pojedynczych cząsteczek, poprzez kompleksy cząsteczki, makrocząsteczki do organizmów jednokomórkowych i wielokomórkowych; stosowania podstawowych technik eksperymentalnych i laboratoryjnych biologii molekularnej.” === Specjalizacje === Pomimo że biologia medyczna od kilku lat stanowi osobny kierunek nauczania na poziomie uniwersyteckim i doktoranckim, jak również specjalizację wielu jednostek naukowo badawczych, inaczej niż np. w przypadku fizyki medycznej, do chwili obecnej nie została formalnie usankcjonowania wpisem na listę dziedzin mających zastosowanie w ochronie zdrowia i/lub diagnostyce laboratoryjnej. === Instytucje === Naukowe, medyczne i formalno-prawne zagadnienia dotyczące biologii medycznej stanowią przedmiot zainteresowania wielu jednostek oraz instytucji w Polsce: Powołany decyzją PAN Instytut Biologii Medycznej PAN, Komitet Biotechnologii Medycznej Polskiej Akademii Nauk, Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej] w Sosnowcu – uprawnienia nadawania tytułu doktora w dyscyplinie: biologia medyczna, Katedra Biochemii Klinicznej Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Katedra Biologii Medycznej Wydziału Nauk Medycznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Zakład Biologii Medycznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Katedra Biologii Medycznej Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy, Samodzielna Pracownia Biologii Medycznej Pomorskiej Akademii Medycznej, Centrum Egzaminów Medycznych (CEM) w Łodzi, Polska Federacja Biotechnologii, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwo Zdrowia, == Zobacz też == Fizyka medyczna, Chemia medyczna, Biomedycyna, Biologia molekularna, Medycyna molekularna, Diagnostyka laboratoryjna, Laboratoryjna diagnostyka sądowa, Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny. == Linki zewnętrzne == Instytut Biologii Medycznej Polskiej Akademii Nauk, Studia doktoranckie w zakresie biologii medycznej Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie, Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej w Sosnowcu – uprawnienia nadawania tytułu dr w dyscyplinie biologia medyczna, Katedra Biologii Medycznej Collegium Medicum w Bydgoszczy, Samodzielna Pracownia Biologii Medycznej Pomorskiej Akademii Medycznej, Biblioteka biologii medycznej i molekularnej, Biologia medyczna w wykazie dyscyplin naukowych. kbn.icm.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-07-15)]. według klasyfikacji KBN – 2003 r., Polska Federacja Biotechnologii, European Federation of Biotechnology. efb-central.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-08)]., Principles of Medical Biology, Molecular Medicine and Gene Therapy, The Department of Biomedicine. uib.no. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-23)]. – Master in Medical Biology, Medical Biology. studeren.uva.nl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-13)]. at the University of Amsterdam, Institute of Medical Biology. imb.a-star.edu.sg. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-01)]., Kształcenie specjalizacyjne. cmkp.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-25)]. diagnostów laboratoryjnych -Tryb postępowania według CMKP, Program specjalizacji. cmkp.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-01)]. diagnostów laboratoryjnych, Specjalizacja diagnostów. cmkp.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-26)]. – wniosek o uznanie dotychczasowego doświadczenia zawodowego za równoważny specjalizacji, Powierzenie obowiązków specjalisty. cmkp.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-25)]. w dziedzinach, w których dotychczasowe przepisy nie przewidywały uzyskania lub tytułu specjalisty, Powierzenie obowiązków specjalisty w dziedzinach, w których nie ma wystarczającej liczby specjalistów, Pełnomocnicy uczelni medycznych ds organizacji specjalizacji diagnostów laboratoryjnych- według CMKP. == Przypisy ==	wikipedia
Biomechatronika Biomechatronika – interdyscyplinarna dziedzina nauki, zajmująca się projektowaniem, produkowaniem i wykorzystywaniem rozwiązań mechatronicznych w biologii. Urządzenia biomechatroniczne mają szeroką gamę zastosowań – od wytwarzania protez kończyn, poprzez rozwiązania inżynieryjne związane ze zmysłem słuchu, wzroku, oddychaniem, układem krwionośnym czy układem nerwowym. Współczesna biomechatronika poszukuje rozwiązań pozwalających ludziom odzyskać lub poszerzyć możliwości kognitywne i fizyczne poprzez udoskonalanie systemów interfejsu mózg-maszyna i harmonizowanie systemów biologicznych z mechanicznymi czy elektronicznymi . == Zobacz też == neuroprotetyka == Przypisy == == Bibliografia == Graham M.G.M. Brooker Graham M.G.M., Introduction to Biomechatronics, Raleigh: SciTech Publishing, 2012, ISBN 978-1891121272 . DingguoD. Zhang DingguoD. i inni, Biomechatronics: Harmonizing Mechatronic Systems with Human Beings, „Frontiers in Neuroscience”, 12 (768), 2018, DOI: 10.3389/fnins.2018.00768 .	wikipedia
Biomedycyna Biomedycyna – dziedzina medycyny wykorzystująca osiągnięcia nauk biologicznych, biochemicznych, biofizycznych i biotechnologicznych, mająca zastosowanie m.in. w prewencji, diagnostyce i leczeniu chorób. Biomedycyna jako nauka zajmuje się nie tylko fizjologicznym i patologicznym kontekstem zdrowia i choroby człowieka ale również regulacją prawną zagadnień etycznych, ujętych np. w Konwencji o Prawach Człowieka i Biomedycynie (Europejskiej Konwencji Bioetycznej), jak również regulacjach prawnych dotyczących zapłodnienia in vitro i klonowania człowieka. W zakresie klinicznym i diagnostycznym, podstawę naukową i technologiczną biomedycyny definiują dziedziny z zakresu nauk o życiu (ang. life sciences), które znajdują zastosowanie w ochronie zdrowia i diagnostyce laboratoryjnej w tym: biologia medyczna, chemia medyczna i fizyka medyczna, a w szczególności działy takie jak: biogerontologia medycyna regeneracyjna biologia molekularna biochemia biofizyka biologia komórki biologia rozwoju biologia strukturalna biotechnologia bioinformatyka biologia systemowa nanobiotechnologia tkankowa bioinżynieria materiałowa laboratoryjna biologia medyczna terapia genowa cytologia fizjologia człowieka embriologia fizjologia żywienia mikrobiologia wirusologia parazytologia toksykologia immunologia genetyka klasyczna cytogenetyka ekologia ewolucja bioetyka i inne Biomedycyna oparta na metodologii wymienionych dziedzin łączy w sobie zagadnienia biomedyczne, obejmujące wielkoskalowe zależności strukturalne i funkcjonalne między fizjologią, patologią, psychologią i etyką człowieka. Studia licencjackie i magisterskie z zakresu biomedycyny prowadzone są w Polsce przez Uniwersytet Medyczny w Lublinie. == Przypisy ==	wikipedia
Medycyna molekularna Medycyna molekularna – dziedzina medycyny wyłaniająca się z potrzeby rozwoju medycyny spersonalizowanej i oparta na metodologii biologii molekularnej, mającej zastosowanie w działach związanych z biologią medyczną takich jak: biotechnologia, biochemia, biofizyka, biologia komórki, bioinżynieria, biologia systemowa, bioinformatyka, nanotechnologia, terapia genowa. Rozwój nowej dziedziny został zapoczątkowany publikacją Linusa Pulinga z roku 1949, dotyczącą różnic między hemoglobiną osób zdrowych i hemoglobiną u chorych na anemię sierpowatą. Medycyna molekularna zajmuje się: diagnostyką i ustalaniem etiologii i patogenezy (przyczyn) chorób na poziomie podstawowych cząsteczek i struktur komórkowych, ustalaniem rokowania i przewidywaniem teraźniejszych, jak i przyszłych fizjologicznych i patologicznych konsekwencji określonych zmian molekularnych na poziomie genomu, transkryptomu, proteomu i metabolomu, terapią molekularną w tym terapią genową, zwłaszcza chorób nieuleczalnych i źle rokujących, takich jak nowotwory (w tym białaczki), rak piersi, rak płuc, czerniak skóry, zakażenia wirusowe (HIV, HCV, HBV, HPV), inne genetyczne choroby dziedziczne, tj. aberracje chromosomowe, dystrofia mięśniowa, fenyloketonuria, mukowiscydoza i wiele innych. Medycyna molekularna jako nowa nauka, bada możliwości zastosowania nowych technologii biomedycznych, stąd na postęp w leczeniu wielu nieuleczalnych chorób przyjdzie jeszcze poczekać wiele lat. Niemniej jednak skuteczne leczenie chorób o podłożu molekularnym w tym chorób genetycznych możliwe będzie przez zastosowanie technologii wykorzystujących metody biologii molekularnej w tym terapii genowej. == Przypisy == == Linki zewnętrzne == Andrzej Szczeklik: Medycyna molekularna. [dostęp 2012-10-18]. (pol.).	wikipedia
Neurolingwistyka Neurolingwistyka − nauka na pograniczu lingwistyki, psychologii i neurologii, badająca mechanizmy nerwowe w obrębie ludzkiego mózgu, które kontrolują aktywność językową, oraz zmiany kształtujące się w mowie przy lokalnych zaburzeniach w pracy mózgu. Neurolingwistyka próbuje na podstawie różnych zaburzeń (afazji, jąkania, dyzartrii) skonstruować model relacji między mową a aspektami funkcjonowania mózgu. Ze względu na swój multidyscyplinarny charakter neurolingwistyka czerpie metodologię i teorię z wielu innych dziedzin nauki takich jak: neurobiologia (neuronauka), językoznawstwo, kognitywistyka, neuropsychologia czy informatyka. Duża część analiz neurolingwistycznych bazuje na psycholingwistyce i językoznawstwie ogólnym, skupiając się na badaniu mechanizmów umożliwiających mózgowi przeprowadzanie procesów, które zdaniem psycholingwistów i językoznawców ogólnych są niezbędne do tworzenia i rozumienia wypowiedzi. Neurolingwiści badają fizjologiczne mechanizmy, za pomocą których mózg przetwarza informacje związane z językiem, a także teorie językoznawcze i psycholingwistyczne, wykorzystując afazjologię, neuroobrazowanie, elektrofizjologię, a także symulacje komputerowe. == Przypisy == == Bibliografia == JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.). Jolanta Mazurkiewicz-Sokołowska: Lingwistyka mentalna w zarysie. Kraków: Universitas, 2011. ISBN 97883-242-1212-5.	wikipedia
Pokolenie Pokolenie (generacja – łac. generatio „rodzenie, tworzenie”) – termin posiadający kilka konotacji związanych z urodzeniem, tworzeniem i prokreacją. == Biologia == W biologii pokolenie to wszyscy potomkowie pary rodzicielskiej lub większej grupy osobników, którzy w jednakowym stopniu wywodzą się od nich. == Genetyka == W genetyce pokolenie rodzicielskie oznacza się umownie literą P (z łaciny pater = ojciec, parentes = rodzice), pokolenie potomne oznaczane jest symbolem F (z łaciny filia = córka, filius = syn). == Genealogia == W genealogii pokoleniem nazywa się krewnych pochodzących w tym samym stopniu od wspólnego przodka (jedno pokolenie obejmuje wszystkich kuzynów), a szerzej także grupę osób (spokrewnionych, zamieszkujących jeden teren lub innych) wchodzącą w wiek dorosły (rozrodczy) w podobnym okresie, np. pokolenie naszych rodziców, nasze pokolenie, pokolenie naszych dzieci itp. Stąd też wywodzi się określenie przechodzić z pokolenia na pokolenie (dotyczy np. obyczajów i zwyczajów prawnych). Kolejne pokolenie średnio rodzi się co 30 lat. == Socjologia == W socjologii pokolenie definiowane jest na pięć sposobów. Są to: ogniwo w ciągu genealogicznym – generacja jest określona przez biologiczną zależność między rodzicami a dziećmi i miejsce w schemacie pokrewieństwa, który wywodzi się od wspólnych przodków ogniwo w ciągu kulturowym – pokolenie wyróżnia podział ról społecznych analogiczny do relacji rodzice-dzieci, np. nauczyciel-uczeń zbiór osób w zbliżonym wieku, określony w przedziale trzeciej części stulecia – w tym ujęciu przyjmuje się, że ojciec jest przeciętnie o trzydzieści trzy lata starszy od dzieci zbiór osób znajdujących się w poszczególnych fazach życia (okresach rozwojowych), np. dzieci, młodzi, dorośli, starzy; takie ujęcie jest ahistoryczne i pozwala na porównywanie analogicznych grup wieku w różnych społeczeństwach i epokach wspólnota postaw i hierarchii wartości – cechy te przypisuje się wspólnym przeżyciom, doświadczeniom; to ujęcie jest historyczne i związane z określonymi datami procesu dziejowego – wówczas przykładowo wskazuje się na następujące pokolenia (uwaga: nie jest to typologia naukowa): generacja X, generacja Y, pokolenie Z lub pokolenie Jana Pawła II. Koncepcją próbującą uporządkować opis pokoleń w euro-atlantyckim kręgu kulturowym jest teoria pokoleń Straussa-Howe'a. Pierwsze ujęcie służy opisowi pokolenia w strukturze życia rodzinnego, drugie w kręgu kulturowym, a pozostałe odnoszą się do społeczeństwa jako całości. W naukach społecznych funkcjonują także definicje z perspektywy: antropologii, polityki społecznej oraz demografii i ekonomii. W antropologii pokolenie dotyczy więzi i ról rodzinnych jednostek oraz pokrewieństwa i posiadania wspólnego przodka (np. ojciec, babka, pradziadek). W polityce społecznej pojęcie pokolenia odnosi się do aktywności zawodowej i uprawnień socjalnych przypisanych jednostkom w danych grupach wieku (np. wiek obowiązkowego pobierania nauki) oraz grup docelowych polityk wyodrębnionych poprzez podobieństwo faz cyklu życia (np. młodość, dorosłość, starość). Natomiast w demografii i ekonomii pokolenie jest definiowane jako grupa osób w zbliżonym wieku, urodzonych w podobnym okresie. Według Piotra Szukalskiego z koncepcją pokolenia wiążą się m.in. następujące zagadnienia: relacje międzypokoleniowe (w tym tzw. „konflikt pokoleń”), kontrakt międzypokoleniowy, solidarność międzypokoleniowa, sprawiedliwość międzypokoleniowa, umowa społeczna, dobra publiczne, cykl życia, srebrna gospodarka, dyskryminacja ze względu na wiek, rachunkowość generacyjna, system podatkowy, bezpośrednie wydatki publiczne, polityka mieszkaniowa, polityka rodzinna. == Na rynku pracy == Pokolenia budzą także duże zainteresowanie w kontekście rynku pracy. Różnice między pokoleniami X, Y, Z czy baby boomers w zakresie postaw wobec pracy zawodowej mają w ogromnym stopniu wpływać na to jak ludzie postrzegają swoją pracę i jak pracują oraz mają tworzyć wyzwanie dla osób zarządzających współczesnym organizacjami. Jednak silnie obecna w potocznych przekonaniach i anegdotycznych dowodach, wiara w znaczące różnice pomiędzy pracownikami z różnych pokoleń nie znalazła dotychczas potwierdzenia w badaniach naukowych a same pokolenia X, Y, Z uznawane są coraz częściej za stereotypy, których używanie jest nie tylko krzywdzące dla pracowników, ale może nawet prowadzić do generowania niepotrzebnych kosztów biznesowych np. na poszukiwania metod zarządzania wyimaginowanymi pokoleniami. Odwoływanie się do przynależności do pokoleń X, Y, Z (i innych), by wyjaśniać zachowania pracowników, zostało przez badaczy różnic międzypokoleniowych Rauvole, Rudolpha i Zachera, określone angielską nazwą generationalism, który jest definiowany jako forma ageismu – przekonania wynikającego ze stereotypów na temat wieku, które zakłada, iż wszyscy członkowie danego pokolenia mają podobne cechy właściwe dla tego pokolenia z jednoczesnym ignorowaniem różnic indywidualnych pomiędzy ludźmi. == Przypisy ==	wikipedia
Zakład Biologii Antarktyki Polskiej Akademii Nauk Zakład Biologii Antarktyki Polskiej Akademii Nauk (Polska Akademia Nauk Zakład Biologii Antarktyki) – samodzielna jednostka naukowa Polskiej Akademii Nauk istniejąca w latach 1992–2011, zajmująca się badaniami obszaru Antarktyki i koordynująca program naukowy polskich badań antarktycznych oraz prowadząca Polską Stację Antarktyczną im. Henryka Arctowskiego. Siedziba zakładu znajdowała się w Warszawie przy ul. Ustrzyckiej 10/12. Zakład został powołany w 1992 r. i podlegał Wydziałowi II Nauk Biologicznych i Rolniczych. Dyrektorami byli prof. Stanisław Rakusa-Suszczewski i prof. Andrzej Tatur. Ze względu na zbyt duże obciążenia finansowe związane z prowadzeniem stacji antarktycznej, od 1 stycznia 2012 r. Zakład Biologii Antarktyki PAN został włączony w całości do struktur Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN, w którym funkcjonuje pod nazwą Zakład Biologii Antarktyki i nadal prowadzi Polską Stację Antarktyczną. == Przypisy ==	wikipedia
Biologia Biologia (z gr. βίος, bios – życie; λόγος, logos – słowo, nauka) – nauka przyrodnicza badająca życie. Część jej obszarów należy do nauk ścisłych. Wiedza o organizmach była gromadzona już w prehistorii, jednak wyodrębnienie się biologii jako samodzielnej nauki przyszło w XIX wieku. Wtedy też rozwinęła się myśl ewolucyjna; o ile hipotezy pokrewieństwa gatunków istniały już wcześniej, to właśnie w tym stuleciu pojawiły się pierwsze modele wyjaśniające zmienność biosfery. Lamarkizm poprawnie powiązał ten proces z przystosowaniem (adaptacją) organizmów do środowiska, jednak błędnie opisał mechanizm przemian, postulując dziedziczenie cech nabytych. Dopiero darwinizm podał główną przyczynę różnic międzypokoleniowych – dobór naturalny. XIX stulecie to też początki genetyki w pracach Gregora Mendla oraz obalenie samorództwa. Wiek XX przyniósł rewolucję przez rozwój biologii molekularnej – udało się ustalić budowę i funkcje kluczowych makromolekuł charakterystycznych dla organizmów żywych jak białka i kwasy nukleinowe; postępy badań w tej skali przyczyniły się do upadku witalizmu. W XXI wieku biologia bada życie na wszystkich poziomach organizacji, docieka jego pochodzenia i występowania poza Ziemią. Z biegiem lat biologia zaczęła korzystać z osiągnięć kolejnych nauk, uważanych za bardziej podstawowe jak nauki o Ziemi, chemia, fizyka, nauki o Kosmosie, matematyka czy różne nauki techniczne jak informatyka. Wiąże się to z powstawaniem dziedzin interdyscyplinarnych jak biogeografia, biochemia, biofizyka, astrobiologia, biomatematyka czy bioinformatyka. Z drugiej strony biologia jest fundamentem nauk „wyższego poziomu” jak psychologia, medycyna czy biotechnologia z agronomią. Osiągnięcia biologii wywarły też wpływ na inne obszary kultury jak sztuka czy doktryny filozoficzno-religijne, np. przez zakwestionowanie różnych mitologii. Między innymi z tego powodu rozwój i rozpowszechnianie wiedzy biologicznej próbowano tłumić oraz cenzurować: niektóre religie odrzucały, a w latach 20. XXI wieku czasem dalej odrzucają ewolucjonizm, zwłaszcza jego darwinowską postać oraz ewolucyjną antropogenezę, promując pseudonauki jak kreacjonizm biologiczny; ideologia marksistowska przez pewien czas popierała łysenkizm przeczący odkryciom genetyki oraz mechanizmom darwinowskim; degradacja biosfery przez globalne ocieplenie bywa kwestionowana lub deprecjonowana przez pewne formy negacjonizmu klimatycznego. Za rozwój biologii przyznawane są nagrody: przedstawiciele tej dziedziny otrzymują czasem Medale Copleya, Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny i Nagrody Shawa, a oprócz tego powstały laury specjalnie dla biologów jak odpowiednia dziedzina Nagrody Crafoorda. Polskich badaczy życia wyróżnia między innymi jedna z kategorii Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Od 1919 roku prace różnych towarzystw naukowych w tej dziedzinie koordynuje Międzynarodowa Unia Nauk Biologicznych (ang. IUBS). == Historia == Nauki biologiczne sięgają tradycją co najmniej do starożytnej medycyny i historii naturalnej aż po Galena, Arystotelesa czy Hipokratesa. Od epoki renesansu historia nowożytna rewolucjonizuje myśl biologiczną przez wznowienie zainteresowania empiryzmem i odkryciem wielu nowych gatunków. Znaczącą rolę odegrali wówczas Wesaliusz i Harvey, którzy stosowali eksperyment i obserwację w badaniu anatomii i fizjologii. Z kolei Linneusz i Buffon rozpoczęli klasyfikację gatunków, jak również badanie powstawania i zachowania organizmów. Wynalezienie mikroskopu umożliwiło badanie mikroorganizmów i położyło podwaliny pod teorię komórki. W czasie XVIII i XIX w. nauki biologiczne, takie jak botanika czy zoologia stają się uznanymi dyscyplinami naukowymi. Antoine Lavoisier i inni naukowcy zaczęli łączyć świat ożywiony i nieożywiony przez odkrycia z zakresu fizyki i chemii. Naturaliści i podróżnicy jak Alexander von Humboldt badali interakcje między organizmami a ich otoczeniem oraz na ile położenie geograficzne wpływa na te zależności, dając tym samym początek biogeografii, ekologii i etologii. Naturaliści zaczęli odrzucać esencjalizm i rozważać znaczenie wymierania i zmienności gatunków. Prace te, jak i wyniki badań embriologii i paleontologii, zsyntetyzował Karol Darwin w swojej teorii ewolucji w wyniku selekcji naturalnej. W XIX w. pojawiła się koncepcja biologii jako spójnej i odrębnej dziedziny nauki. Termin został zaproponowany w 1802 roku niezależnie przez Gottfrieda Reinholda Treviranusa i Jean-Baptiste'a Lamarcka. Ogłoszenie na początku XX wieku wyników badań Mendla doprowadziło do gwałtownego rozwoju genetyki. Pojawiły się nowe dyscypliny, szczególnie po zaproponowaniu przez Watsona i Cricka struktury DNA. Biologia była wówczas dzielona na obszary zajmujące się zagadnieniami na poziomie organizmu lub grupy organizmów oraz na te badające poziom komórkowy i molekularny. Pod koniec XX w. granice te znacznie się zatarły, ze względu na pojawienie się np. genomiki czy proteomiki i wykorzystywanie przez różne nauki biologiczne np. technik molekularnych przy równoczesnym badaniu relacji między genami a środowiskiem. == Zakres i podział == Nauka ta opisuje pochodzenie życia, rozwój (zarówno filogenetyczny jak i ontogenetyczny), budowę i czynności organizmów oraz funkcjonowanie organizmów w środowisku. Biologia obejmuje szeroki wachlarz zagadnień badawczych, które są często postrzegane jako odrębne dyscypliny naukowe: bywa opisywana jako tort, który można dzielić na pionowe sektory „taksonomiczne” (na najwyższym poziomie wyróżnia się zoologię, botanikę i mikrobiologię) i poziome warstwy dziedzin (fizjologia, cytologia, ekologia). Wspólnie odwołują się one do fenomenu życia na tle różnych aspektów badawczych, od biofizyki do ekologii. Wszystkie założenia w biologii są oparte na tych samych prawach co inne gałęzie wiedzy przyrodniczej, takich jak zasady termodynamiki i prawo zachowania masy. Na poziomie organizmu, biologia częściowo wyjaśniła fenomeny takie jak narodziny, wzrost, starzenie się, śmierć i rozkład organizmów żywych, podobieństwa między potomkami a ich rodzicami (dziedziczenie), czy też rozkwit roślin, które intrygowały ludzkość przez całą jej historię. Inne fenomeny, takie jak laktacja, metamorfoza, lęg, zdrowienie i tropizm również znajdują się w sferze zainteresowania biologii. W większej skali czasu i przestrzeni biolodzy badają udomowianie zwierząt i roślin, wielką różnorodność organizmów żywych (bioróżnorodność), zmiany w organizmach jakie zachodzą na przestrzeni wielu pokoleń (ewolucja), ich wymieranie, specjalizację, zachowania społeczne u zwierząt itd. Podczas gdy botanika zajmuje się badaniem roślin, zoologia jest gałęzią wiedzy zajmującą się badaniem zwierząt, zaś antropologia jest działem biologii badającym istoty ludzkie. Natomiast na poziomie molekularnym, życie jest poznawane przez dyscypliny takie jak biologia molekularna, biochemia i genetyka molekularna. Na bardziej podstawowym poziomie jest biofizyka, która zajmuje się przepływem energii w układach biologicznych. Badania na poziomie komórkowym leżą w sferze zainteresowań biologii komórki. Skalę wielokomórkową bada fizjologia, anatomia i histologia. Embriologia bada życie na etapie jego rozwoju zarodkowego, zaś powstawanie i rozwój poszczególnych organizmów od zapłodnionego jaja do śmierci bada ontogeneza. Przesuwając się w górę naszej skali, na poziom wielu organizmów, genetyka rozważa jak działa dziedziczenie cech między rodzicami a potomstwem. Etologia rozpatruje szeroko pojęte zachowania organizmów w ich naturalnym środowisku. Genetyka populacyjna ogarnia badaniami całe populacje, zaś systematyka rozważa rodowód organizmów na tle innych gatunków. Niezależne populacje i ich siedliska są badane przez ekologię i biologię ewolucyjną. Sozologia zajmuje się ochroną gatunków czy ekosystemów. Nowym, teoretycznym polem badań jest astrobiologia (nazywana też ksenobiologią albo egzobiologią), która bada możliwości występowania życia pozaziemskiego. == Główne założenia == Biologia zazwyczaj nie opisuje systemów w kategoriach obiektów podlegających niezmiennym prawom fizycznym opisywanym przez matematykę. Układy biologiczne posiadają statystycznie przewidywalne tendencje do zachowywania się w określony sposób, lecz owe tendencje nie są zazwyczaj tak konkretne jak te opisywane przez fizykę czy chemię. Przedmiot badań biologii nadal podlega jednak tym samym prawom co nieożywiona część wszechświata. Nauki biologiczne są charakteryzowane i ujednolicane przez podstawowe pojęcia takie jak uniwersalność, ewolucja, różnorodność, ciągłość, genetyka, homeostaza, wzajemne oddziaływanie. === Uniwersalność: Biochemia, komórki i kod genetyczny === Uderzającym przykładem biologicznej uniwersalności jest biochemia, oparta na związkach węgla, oraz zdolność układów biologicznych do przekazywania swych właściwości drogą dziedziczenia poprzez materiał genetyczny. Bazujący na DNA i RNA kod genetyczny jest uniwersalny (z drobnymi różnicami) dla wszystkich istot żywych. Kolejną wspólną regułą jest to, że organizmy (czyli wszystkie formy życia na Ziemi poza wirusami) są zbudowane z komórek, jak również fakt, że wszystkie organizmy posiadają podobne procesy rozwojowe. === Ewolucja === Jednym z głównych założeń biologii jest to, że wszystkie formy życia mają wspólne pochodzenie oraz zmieniały się i rozwijały w procesie ewolucji, co spowodowało owo uderzające podobieństwo jednostek i procesów opisanych w poprzedniej sekcji. Karol Darwin opisał ewolucję jako teorię potwierdzoną przez sformułowanie jej siły napędowej – selekcji naturalnej (Alfred Russel Wallace jest uznawany za współodkrywcę tej teorii). Dryf genetyczny został nią objęty jako dodatkowy mechanizm rozwoju ewolucyjnego we współczesnej syntezie tej teorii. Historia ewolucyjna gatunków, która opisuje charakterystykę różnych gatunków, ich pochodzenie razem z ich genealogicznymi powiązaniami z innymi gatunkami, nazywana jest ich filogenezą. Informacje o filogenezie można pozyskiwać w zróżnicowany sposób. Są to m.in. porównywanie sekwencji DNA prowadzone przez biologów molekularnych i genomików oraz porównywanie skamielin lub innych zachowanych śladów dawnych organizmów żywych prowadzone przez paleontologów. Biologowie potrafią organizować i analizować powiązania ewolucyjne między organizmami za pomocą różnych metod, takich jak filogeneza, fenetyka i kladystyka. === Różnorodność === Klasyfikacja drzew filogenetycznych (drzew życia) organizmów leży w zakresie następujących dziedzin: systematyki i taksonomii. Taksonomia umieszcza organizmy w grupach nazywanych taksonami, podczas gdy systematyka filogenetyczna szuka pokrewieństwa między nimi. Ta technika klasyfikacji rozwinęła się dzięki odkryciom kladystyki i genetyki, które teraz skupiają się nie na podobieństwie fizycznym i podobnej charakterystyce lecz na filogenezie. Tradycyjnie organizmy żywe zostały umieszczone w pięciu królestwach: Prokarionty (Prokaryota) -- Protisty (Protista) -- Grzyby (Fungi) -- Rośliny (Plantae) -- Zwierzęta (Animalia). Obecnie wielu naukowców uważa system pięciu królestw za przestarzały. Współczesne, alternatywne systemy klasyfikacji dzielą organizmy na trzy królestwa: Archeowce (Archaebacteria) -- Bakterie (Eubacteria) -- Jądrowce (Eukaryota). Każde królestwo rozdziela się na mniejsze jednostki, dopóki nie zostanie oddzielnie sklasyfikowany pojedynczy gatunek, według następującego porządku: królestwo, typ, gromada, rząd, rodzina, rodzaj, gatunek. Nazwa systematyczna organizmu składa się z nazwy rodzajowej i nazwy gatunkowej (tzw. epitetu gatunkowego). Na przykład człowiek jest określany nazwą Homo sapiens. Homo jest nazwą rodzajową, zaś sapiens – nazwą gatunkową. Pisząc nazwę systematyczną organizmu należy pisać nazwę rodzajową wielką literą a nazwę gatunkową – małą. Całość jest zazwyczaj pisana kursywą. Oprócz organizmów, wyróżniamy również grupę wewnątrzkomórkowych pasożytów, które są rozwojowo „mniej ożywione” w rozumieniu aktywności metabolicznej: Wirusy -- Wiroidy -- Priony. === Ciągłość życia === Aż do XIX wieku powszechnie wierzono, że formy życia mogą pojawiać się w pewnych warunkach spontanicznie (teoria samorództwa). Ta teoria została zakwestionowana i uznana za błędną przez Williama Harveya, który ukuł regułę: wszelkie życie pochodzi z jaja (z łacińskiego Omne vivum ex ovo), co jest jedną z fundamentalnych zasad współczesnej biologii. Zasada ta oznacza, że istnieje nieprzerwana ciągłość życia od czasu jego powstania do chwili obecnej. Grupa organizmów posiada wspólne pochodzenie jeśli posiada wspólnego przodka. Wszystkie organizmy na Ziemi pochodzą od wspólnego przodka (albo z pradawnej puli genowej). Uznaje się, że ów pierwszy, uniwersalny wspólny przodek wszystkich organizmów pojawił się około 3,5 miliarda lat temu. Biologowie generalnie odnoszą się do uniwersalności kodu genetycznego jako definitywnego dowodu potwierdzającego wspólne pochodzenie wszystkich bakterii, archeowców i jądrowców (zobacz: pochodzenie życia). === Genetyka === Wszelkie dziedziczne cechy organizmów, od ich budowy i cech fizjologicznych, po zwierzęce instynkty, czy ludzkie talenty i skłonności, są wynikiem występowania w komórkach odpowiednich białek, zakodowanych w genach. Geny, będące podstawową jednostką dziedziczenia, przenoszą te cechy do następnego pokolenia. Fizjologiczne przystosowanie organizmu do środowiska nie może zostać zakodowane w ich genach i odziedziczone przez potomstwo (zobacz: lamarkizm). === Homeostaza === Homeostaza jest zdolnością otwartych systemów (mogących wymieniać materię i energię z otoczeniem) do utrzymywania stabilnego stanu w rozumieniu równowagi dynamicznej. Regulacja ta odbywa się za pomocą sprzężonych ze sobą mechanizmów. Wszystkie organizmy żywe, czy to jednokomórkowe czy też wielokomórkowe wykazują homeostazę. Na poziomie komórkowym homeostaza objawia się poprzez utrzymywanie stałej wewnętrznej kwasowości (pH); na poziomie organizmów przykładem homeostazy jest utrzymywanie stałej temperatury ciała przez zwierzęta stałocieplne; na poziomie ekosystemów – kiedy rośnie stężenie dwutlenku węgla, rośliny są w stanie rosnąć zdrowsze i usuwać nadmiar gazu z atmosfery. Tkanki i organy również są w stanie utrzymywać homeostazę. === Interakcja === Każda żywa istota posiada wzajemne zależności z innymi organizmami i ich naturalnym środowiskiem. Jednym z powodów dlaczego systemy biologiczne mogą być trudne do zbadania jest mnogość różnych zależności między organizmami a ich środowiskiem nawet w najmniejszej skali. Mikroskopijna bakteria odpowiadająca za stężenie cukrów w danym środowisku, jest tak samo odpowiedzialna wobec swojego środowiska jak lew, kiedy wybiera się na polowanie szukając ofiary na afrykańskiej sawannie. Zachowania między gatunkami mogą być kooperacyjne, agresywne, pasożytnicze lub symbiotyczne. Zagadnienie zaczyna być bardziej skomplikowane kiedy dwa lub więcej gatunków oddziałuje z ekosystemem. Tego typu badania są polem zainteresowań ekologii. == Przypisy == == Linki zewnętrzne == Kategoria Biologia w katalogu DMOZ pl.sci.biologia – polska grupa dyskusyjna poświęcona biologii	wikipedia
Homeorheza Homeorheza (sgr. homoíos – podobny, równy; rhúsis – płynący) – tendencja układu do powrotu do określonej, zmieniającej się w czasie, trajektorii, w przeciwieństwie do tendencji układu do powrotu do określonego stanu, która jest określana jako homeostaza. Termin ten został wprowadzony do biologii przez C.H. Waddingtona w jego książce "Strategy of the Genes" (1957), w której opisał tendencję rozwijających się lub zmieniających się organizmów do kontynuowania rozwoju lub adaptacji do swojego środowiska i zmiany w kierunku danej trajektorii. == Zobacz też == homeostaza	wikipedia
Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk (do 31 grudnia 2010 Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk) – samodzielna jednostka naukowo-badawcza Polskiej Akademii Nauk. == Charakterystyka == Od 1952 prowadzi badania z zakresu morfologii, taksonomii, systematyki, ewolucji, genetyki populacji, etologii i ekologii ssaków. W latach 1952–2023 pracownicy instytutu opublikowali ponad 3100 publikacji, w tym 410 książek i rozdziałów, ponad 1400 prac naukowych i 800 artykułów popularnonaukowych. Lista czasopism, na łamach których ukazywały się te prace obejmuje ponad 60 tytułów i zawiera najlepsze na świecie periodyki zajmujące się biologią, zoologią, ekologią i ochroną przyrody. Od 2003 roku Zakład posiada status Centrum Doskonałości Unii Europejskiej. Z dniem 1 stycznia 2011, zgodnie z decyzją Nr 44 Prezesa Polskiej Akademii Nauk z dnia 30 grudnia 2010 r. oraz uchwałą Prezydium PAN nr 4/2011 z dnia 18 stycznia 2011 r., dotychczasowy Zakład Badania Ssaków PAN został przekształcony w Instytut Biologii Ssaków PAN; dzięki tej zmianie ZBS uzyskał większą samodzielność organizacyjną i prawną oraz uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora. W obrębie Instytutu funkcjonują 4 zakłady: Zakład Genetyki i Ewolucji, Zakład Biogeografii, Zakład Ekologii Behawioralnej i Ekofizjologii oraz Zakład Ekologii Populacji. Instytut Biologii Ssaków PAN we współpracy z wydawnictwem Springer wydaje międzynarodowe czasopismo naukowe w języku angielskim „Mammal Research” poświęcone wszystkim aspektom biologii ssaków. Współczynnik cytowań „Mammal Research” systematycznie rośnie i w 2022 r. wynosił 1,8. Funkcję dyrektora Instytutu pełni dr hab. Michał Żmihorski, prof. IBS PAN. == Pracownicy == == Przypisy == == Linki zewnętrzne == Oficjalna strona Instytutu Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk	wikipedia
Kobieta Kobieta – dorosła przedstawicielka gatunku Homo sapiens o płci żeńskiej. Przed osiągnięciem dorosłości człowiek płci żeńskiej określany jest jako dziewczyna. Słowo „kobieta” może być używane w języku polskim na określenie ludzi płci żeńskiej bez względu na wiek (na przykład we wniosku o wydanie dowodu osobistego DO/W/1). Normalnie kariotyp komórki somatycznej kobiety ma dwa chromosomy X. Z reguły kobiety są zdolne do ciąży i rodzenia dzieci od okresu dojrzewania do menopauzy. Układ rozrodczy kobiety składa się z jajników, jajowodów, macicy, pochwy i sromu. W pełni dojrzała kobieta ma na ogół szerszą miednicę, szersze biodra i większe piersi niż dorosły mężczyzna. Kobiety mają znacznie mniej włosów na twarzy i innych częściach ciała, mają wyższy skład tkanki tłuszczowej, a także są średnio niższe i mniej umięśnione niż mężczyźni. == Etymologia == Słowo kobieta pojawiło się w XVI wieku. Etymolodzy proponują co najmniej 20 różnych wyjaśnień jego pochodzenia. Aleksander Brückner wywodzi je od słowa kob, czyli chlew, koryto. Językoznawca Franciszek Sławski oraz filolog Krystyna Długosz-Kurczabowa wywodzili słowo kobieta od prasłowiańskiego kobь „wróżba z lotu ptaków” i vĕta „wróżka”. Natomiast Wielki słownik języka polskiego Polskiej Akademii Nauk wskazuje, że wyraz kobieta był pierwotnie ekspresywizmem i nie posiada pewnej etymologii. W pierwotnym znaczeniu mogła znaczyć tę, która służy przy korycie, zajmuje się chlewem. Wyraz miał mieć pejoratywne znaczenie i uchodzić za obelgę. Możliwe, że w neutralnym znaczeniu słowa zaczęto używać pod koniec XVIII wieku. == Biologia kobiet == === Genetyka i zaburzenia genetyczne kobiet === Najczęściej kobiety mają dwa chromosomy X, a mężczyźni jeden chromosom X i jeden Y. Około jedna na tysiąc kobiet rodzi się z trzema chromosomami X, co określa się jako trisomia chromosomu X. W rzadkich przypadkach na skutek translokacji lub rekombinacji w obrębie chromosomów X i Y, skutkującej chromosomem X niosącym kopię genu SRY u osób z dwoma chromosamami X, wykształcają się typowo męskie drugorzędowe cechy płciowe takie jak nasieniowody, penis i jądra, które są jednak często małe. === Cechy gospodarki hormonalnej, menstruacja i menopauza === Dojrzewanie płciowe u kobiet prowadzi do powstania zmian w organizmie, które umożliwiają rozmnażanie płciowe za sprawą zapłodnienia. W odpowiedzi na sygnały chemiczne z przysadki mózgowej jajniki wydzielają hormony, które stymulują proces dojrzewania ciała, w tym zwiększenie wzrostu i masy ciała, wzrost owłosienia, rozwój piersi i menarche (pojawienie się pierwszej miesiączki). Większość dziewcząt dostaje pierwszej miesiączki w wieku 12–13 lat – są wtedy zdolne do zajścia w ciążę i rodzenia dzieci. Ciąża wymaga zazwyczaj wewnętrznego zapłodnienia jaja za pomocą plemnika, poprzez stosunek płciowy lub sztuczne zapłodnienie. Jednak dzięki zapłodnieniu in vitro do zapłodnienia może dojść poza organizmem człowieka. Cykl miesiączkowy trwa przeciętnie 28 dni i składa się z czterech faz: fazy folikularnej, owulacji, fazy lutealnej i menstruacji. W trakcie trwania cyklu występują naturalne wahania hormonów takich jak estradiol, progesteron, folikulotropina i lutropina. Zazwyczaj w wieku 49–52 lat kobieta przechodzi menopauzę, czyli czas, kiedy miesiączki ustają całkowicie, a one same nie są już w stanie spłodzić dziecka. W przeciwieństwie do większości innych ssaków życie człowieka trwa zwykle jeszcze wiele lat po menopauzie. Wiele kobiet zostaje babciami i ma swój wkład w opiekę nad wnukami i innymi członkami rodziny. Wielu biologów uważa, że wydłużona długość życia człowieka jest ewolucyjnie napędzana przez dobór krewniaczy, jednak inne teorie również zostały zaproponowane. === Cechy morfologiczne i fizjologiczne === Z punktu widzenia biologii żeńskie narządy płciowe biorą udział w rozmnażaniu, natomiast drugorzędne cechy płciowe związane są z karmieniem piersią dzieci i pozyskiwaniem partnera. Ludzi zalicza się do ssaków łożyskowych, co oznacza, że matka nosi płód w macicy, a łożysko ułatwia wymianę składników odżywczych i odpadów między matką a płodem. Jajniki, oprócz swojej funkcji regulacyjnej, jaką jest produkcja hormonów, wytwarzają gamety żeńskie zwane komórkami jajowymi, które mogą być następnie zapłodnione przez gamety męskie (plemniki). Macica jest narządem, którego funkcją jest ochrona i odżywianie rozwijającego się płodu. Pochwa wykorzystywana jest do kopulacji i rodzenia dzieci. Srom, czyli zewnętrzne żeńskie narządy płciowe, składa się z ujścia pochwy, warg sromowych, łechtaczki i cewki moczowej. Przypuszcza się, że gruczoły mlekowe wyewoluowały z gruczołów zbliżonych do apokrynowych, w celu produkcji mleka, czyli odżywczej wydzieliny, która jest najbardziej charakterystyczną cechą ssaków, obok żyworodności. U dojrzałych kobiet piersi są na ogół większe niż u większości innych ssaków; uważa się, że to uwydatnienie piersi, które nie jest konieczne do produkcji mleka, jest przynajmniej częściowo wynikiem doboru naturalnego. Estrogeny, czyli nadrzędne żeńskie hormony płciowe, mają znaczący wpływ na kształtowanie się kobiecej sylwetki. Produkowane są zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet, ale ich poziom jest znacznie wyższy u kobiet, zwłaszcza w wieku rozrodczym. Estrogeny, oprócz innych funkcji, sprzyjają rozwojowi żeńskich drugorzędowych cech płciowych, takich jak piersi i biodra. W wyniku działania estrogenów, w okresie dojrzewania, u dziewcząt rozwijają się piersi i poszerzają się biodra. Działając przeciwko estrogenom, obecność testosteronu u dojrzewającej kobiety hamuje rozwój piersi oraz sprzyja rozwojowi mięśni i włosów na twarzy. === Różnice w budowie anatomicznej między kobietą a mężczyzną === Średnia wzrostu i ciężaru kobiet jest mniejsza niż u mężczyzn. Wielkość mózgów kobiet oraz ich współczynnik encefalizacji są relatywnie mniejsze niż u mężczyzn, co było podstawą hipotez, że średni iloraz inteligencji kobiet jest mniejszy niż mężczyzn. Badania wskazują jednak za niezasadne odnoszenie się do różnic we współczynniku encefalizacji, gdyż różnice w średniej masie ciała kobiet i mężczyzn oraz znaczne różnice w średniej zawartości tkanki tłuszczowej (25–31% dla kobiet i 18–25% u mężczyzn) uniemożliwiają jego prawidłowe oszacowanie, a iloraz inteligencji zależy od wielu innych czynników (np. środowiskowych) niż tylko samej wielkości mózgu. Kobiety mają delikatniejsze, mniej intensywne owłosienie ciała. Miednica kobiety jest proporcjonalnie szersza niż miednica mężczyzny, co umożliwia ciążę i poród. U kobiet wskaźnik 2D:4D jest zazwyczaj wyższy niż u mężczyzn. == Transkobiety == Transkobiety mają przypisaną płeć męską przy urodzeniu, która nie jest zgodna z ich tożsamością płciową. == Zdrowie kobiet == Istnieją choroby, które dotykają głównie kobiety, takie jak toczeń i inne choroby autoimmunologiczne oraz choroby związane z płcią, które występują znacznie częściej u kobiet niż u mężczyzn, u których mogą występować różne objawy, a także mogą oni różnie reagować na leczenie jak np. rak sutka. Dziedzina medycyny zajmująca się budową, czynnościami i schorzeniami narządu rodnego kobiety to ginekologia. === Umieralność matek === Śmiertelność matek jest definiowana przez WHO jako „roczna liczba zgonów kobiet z jakiejkolwiek przyczyny związanej z ciążą lub pogłębionej przez ciążę (z wyłączeniem przyczyn przypadkowych lub incydentalnych) podczas ciąży i porodu lub w ciągu 42 dni od zakończenia ciąży, niezależnie od czasu trwania i umiejscowienia ciąży”. Każdego roku ponad 500 000 kobiet umiera z powodu powikłań związanych z ciążą i porodem, głównie w tzw. krajach rozwijających się. W 2008 roku Światowa Organizacja Zdrowia wezwała do podnoszenia kwalifikacji położnych w celu poprawy usług zdrowotnych dla matek i noworodków. Aby wspierać poprawę umiejętności położnych, WHO ustanowiła program szkoleniowy dla położnych – Action for Safe Motherhood. W 2013 roku z powodu komplikacji przed, w trakcie lub krótko po porodzie zmarło ok. 289 tys. kobiet, co stanowi poprawę w porównaniu z 1990 rokiem, gdy zmarło ok. 523 tys. Około 295 000 kobiet zmarło w 2017 roku, przy czym 94% zgonów matek miało miejsce w krajach rozwijających się. Około 86% zgonów matek występuje w Afryce Subsaharyjskiej i Azji Południowej, przy czym Afryka Subsaharyjska odpowiada za około 66%, a Azja Południowa za około 20%. Główne przyczyny śmiertelności matek to stan przedrzucawkowy i rzucawka, aborcje przeprowadzane w ryzykownych warunkach, powikłania ciąży spowodowane malarią i HIV/AIDS oraz intensywne krwawienia i infekcje występujące po porodzie. == Edukacja == Powszechna edukacja, czyli zapewniona przez państwo edukacja na poziomie podstawowym i średnim, bez względu na płeć, nie jest jeszcze normą obowiązującą na całym świecie, chociaż występuje ona w większości krajów rozwiniętych. Tradycyjnie dominowała edukacja zróżnicowana ze względu na płeć i nadal występuje ona w niektórych krajach. Edukacja kobiet dawniej ograniczała się do przyswojenia umiejętności praktycznych, takich jak szycie, haftowanie, gotowanie oraz innych umiejętności niezbędnych do prowadzenia gospodarstwa domowego. Kobiety z bogatych domów mogły ponadto, w ramach nauczania domowego, nauczyć się rysowania, śpiewu, gry na instrumencie, znajomości języków obcych, poezji i historii oraz umiejętności miłych konwersacji. Zaczęło się to zmieniać na przełomie XVIII i XIX wieku. Przede wszystkim na skutek rodzącego się wtedy ruchu na rzecz emancypacji kobiet. Powstały pierwsze zorganizowane związki kobiet. Kobiety coraz częściej dopuszczano do nauki na uniwersytetach. Aktualnie zgodnie z danymi UNESCO około 130 milionów dziewcząt w wieku od 6 do 17 lat nie uczęszcza do szkoły. Problem dostępu do edukacji dla dziewczyn w szczególności dotyczy takich krajów jak Sudan Południowy, Republika Środkowoafrykańska, Niger, Afganistan, Czad, Mali, Gwinea, Burkina Faso, Liberia i Etiopia. === Polska === W Polsce w okresie zaborów na drodze kształceniu kobiet stały braki miejsc w szkołach, przeszkody ekonomiczne, ale też – stawiane na pierwszym miejscu obowiązki domowe. Znaczące zmiany zaszły dopiero po upadku powstania styczniowego. Zaczęto krytykować dominującą do tej pory tzw. „edukację salonową”, która nie zapewniała umiejętności niezbędnych do podjęcia zawodu i samodzielnego utrzymywania się. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, chociaż dostęp do edukacji stawał się bardziej powszechny dla obu płci, nierówności między kobietami i mężczyznami się pogłębiały. Podczas pierwszego spisu powszechnego w 1921 roku analfabetyzm wśród kobiet wynosił 35,7%, z kolei wśród mężczyzn 30%. Tymczasem po dziesięciu latach, w 1931 roku, wynosił 27,9% u kobiet i 17,8% u mężczyzn. == Zobacz też == historia kobiet kobiecość różnice psychologiczne między płciami feminizm dziewczyna zjawisko Matyldy == Przypisy ==	wikipedia
Odporność Odporność – stan niepodatności organizmu na działanie niekorzystnych czynników zewnętrznych takich jak brak wody, brak pokarmu, obecność toksyn, pasożytów, mikroorganizmów chorobotwórczych. W biologii przez odporność rozumie się utrzymywanie stanu równowagi organizmów wielokomórkowych pomiędzy sprawnymi mechanizmami biologicznej obrony przed zakażeniem i stanami chorobowymi, a utrzymywaniem stanu tolerancji, która zapobiega alergii i chorobom autoimmunologicznym. Szczególnym przypadkiem odporności jest odporność immunologiczna. == Przypisy ==	wikipedia
Olimpiada Biologiczna Olimpiada Biologiczna – przedmiotowa olimpiada szkolna z zakresu biologii, przeznaczona dla zainteresowanych biologią uczniów szkół ponadgimnazjalnych i szkół ponadpodstawowych, a także szczególnie uzdolnionych uczniów szkół podstawowych. Organizatorem konkursu jest Komitet Główny Olimpiady Biologicznej działający przy Zarządzie Głównym Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. W skład struktur Komitetu Głównego Olimpiady Biologicznej wchodzi 10 Komitetów Okręgowych, zlokalizowanych w miastach uniwersyteckich na terenie całego kraju. Podstawowym celem Olimpiady Biologicznej jest wspieranie uczniów o zainteresowaniach przyrodniczych oraz ich opiekunów – nauczycieli biologii. Olimpiada Biologiczna stara się rozbudzić i rozwinąć pasję przyrodniczą Uczestników zawodów, a także stworzyć im możliwość współzawodnictwa z rówieśnikami w celu uzyskania celującego wyniku na egzaminie maturalnym, co w dalszej perspektywie ułatwi im podjęcie studiów na kierunkach przyrodniczych. Laureaci i finaliści zawodów zdobywają 100% punktów z egzaminu maturalnego z biologii w zakresie rozszerzonym, a czworo najlepszych wchodzi w skład reprezentacji Polski podczas Międzynarodowej Olimpiady Biologicznej (International Biology Olympiad; IBO ). W tym miejscu warto wspomnieć, iż Polska jest jednym z krajów założycielskich Międzynarodowej Olimpiady Biologicznej, która swą działalność rozpoczęła w 1990 roku. Historia krajowej Olimpiady Biologicznej sięga 1971 roku, kiedy to zawody odbyły się po raz pierwszy. Od tego czasu wprowadzono wiele zmian, a począwszy od roku szkolnego 2016/2017 obowiązuje nowa formuła Olimpiady Biologicznej. Począwszy od 2011 roku laureaci Olimpiady Biologicznej zapraszani są do udziału w letnim obozie Wioska olimpijska organizowanym przez Stowarzyszenie Naukowe Collegium Invisibile pod patronatem rektorów uniwersytetów Jagiellońskiego oraz Warszawskiego wspierane przez Krajowy Fundusz na Rzecz Dzieci. == Przebieg poszczególnych etapów == Olimpiada biologiczna składa się z 3 etapów: eliminacji szkolnych (zawodów I stopnia), eliminacji okręgowych (zawodów II stopnia) i eliminacji centralnych (zawodów III stopnia): eliminacje szkolne odbywają się w październiku i są poprzedzone rejestracją Uczestnika w systemie elektronicznym przez Dyrektora Szkoły, do której Uczestnik uczęszcza, wraz z deklaracją tematu pracy badawczej. Zakres wiedzy i umiejętności na tym etapie zawodów jest zgodny podstawą programową przedmiotu biologia dla IV etapu edukacyjnego na poziomie rozszerzonym. Podobnie jak na egzaminie maturalnym Uczestnika obowiązuje także zakres wiedzy i umiejętności z III etapu edukacyjnego oraz poziomu podstawowego IV etapu edukacyjnego. Eliminacje polegają na rozwiązaniu egzaminu pisemnego, jednakowego dla wszystkich uczniów w całym kraju. Na podstawie wyników tego egzaminu tworzona jest lista rankingowa i kwalifikacja do kolejnego etapu zawodów. eliminacje okręgowe odbywają się w styczniu i są poprzedzone przesłaniem gotowej pracy badawczej Uczestnika za pośrednictwem systemu elektronicznego (warunek formalny przystąpienia do zawodów). Podobnie jak na wcześniejszym etapie zawodów zakres wiedzy i umiejętności określa podstawa programowa przedmiotu biologia dla III i IV etapu edukacyjnego. Zawody organizowane są przez odpowiednie Komitety Okręgowe (w 10 miastach Polski) i polegają na rozwiązaniu egzaminu pisemnego, jednakowego dla wszystkich Uczestników. W oparciu o wyniki tego egzaminu tworzona jest lista rankingowa i kwalifikacja do kolejnego etapu zawodów. eliminacje centralne odbywają się w przeciągu 3 dni w kwietniu w Warszawie i obejmują: krótki egzamin pisemny, którego zakres treści może wykraczać poza podstawę programową przedmiotu biologia; egzamin praktyczny polegający na wykonaniu określonych zadań w czterech pracowniach (botanicznej, zoologicznej, statystyczno-filogenetycznej i biochemicznej) oraz obronę wcześniej wykonanej pracy badawczej przed Komisją ds. Prac Badawczych. Po przeprowadzeniu zawodów III stopnia, KGOB ustala listę rankingową Uczestników i ogłasza listę finalistów oraz laureatów. Lista rankingowa oparta jest na średniej ważonej punktów otrzymanych przez Uczestników we wszystkich trzech częściach zawodów centralnych, czyli z zadań praktycznych, egzaminu pisemnego i obrony pracy badawczej. Szczegółowe zasady przeprowadzania zawodów określa Regulamin Ogólnopolskiej Olimpiady Biologicznej (wraz z załącznikami) dostępny na stronie internetowej Olimpiady Biologicznej. W dokumentach tych można znaleźć także wszystkie niezbędne informacje dotyczące przygotowania pracy badawczej. Najnowsze informacje umieszczane są w zakładce "Aktualności". == Przypisy == == Linki zewnętrzne == Strona olimpiady	wikipedia
Organizm Organizm – istota żywa charakteryzująca się procesami życiowymi (przede wszystkim przemianą materii), której części składowe tworzą funkcjonalną całość (indywiduum) zdolną do samodzielnego życia. Badaniem różnorodności organizmów i ich klasyfikowaniem zajmuje się systematyka organizmów. Szczątki organizmów wymarłych w odpowiednich warunkach tworzą skamieniałości. Zespół cech organizmu, na które wpływają czynniki środowiskowe i genotyp, nazywa się fenotypem. == Największe i najstarsze organizmy == Największy do tej pory odkryty organizm to grzyb opieńka ciemna – grzybnia jednego z osobników ma ok. 9 kilometrów kwadratowych. Organizmy rosnące klonalnie mogą osiągać olbrzymie rozmiary (poszczególne ramety trawy morskiej Posidonia oceanica są oddalone od siebie nawet o 15 km, zaś Posidonia australis – aż o 180 km) i żyć miliony lat. == Zobacz też == Komórka == Przypisy ==	wikipedia
Stacja Badawcza Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN w Mikołajkach Stacja Badawcza Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN w Mikołajkach – placówka naukowa należąca do Polskiej Akademii Nauk leżąca w Mikołajkach (ulica Leśna 13), będąca bazą do prowadzenia badań multidyscyplinarnych głównie z dziedziny biologii Od 2014 w strukturach Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN jako Stacja Badawcza Instytutu Nenckiego w Mikołajkach. == Położenie == Stacja Badawcza Instytutu Nenckiego PAN w Mikołajkach jest położona jest na zachodnim brzegu Jeziora Mikołajskiego, poza głównym obszarem miasta, na południowym skraju ulicy Leśnej w Mikołajkach (w momencie powołania była to aleja Marynarzy 14). Zajmuje teren 16,09 ha. Większość obszaru stacji jest zalesiona, leżąc na skraju Puszczy Piskiej, przy granicy Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Oprócz bezpośredniego położenia nad jednym z wielkich jezior mazurskich, zaletą lokalizacji stacji jest bliskość innych typów jezior, zwłaszcza dystroficznych leżących w puszczy i zbiorników astatycznych. == Przeznaczenie == Stacja Badawcza Instytutu Nenckiego PAN w Mikołajkach pełni funkcję stacji terenowej służącej jako baza do prowadzenia badań laboratoryjnych oraz terenowych (wodnych i lądowych) na terenie Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Sama stacja ma dostęp do Jeziora Mikołajskiego, a na jej obszarze znajduje się przystań. W budynkach stacji znajdują się liczne laboratoria, sala seminaryjna, sala konferencyjna, sale edukacyjne, biblioteka z czytelnią oraz budynek ekspozycyjno-wystawowy. Oprócz miejsca do badań stacja służy do organizowania konferencji naukowych, warsztatów szkoleniowych, zajęć dydaktycznych i popularyzatorskich. Dane dotyczące warunków meteorologicznych i składu planktonu Jeziora Mikołajskiego pozyskiwane na stacji były w latach 2005–2013 prezentowane jako Serwis Mazurski przez warszawski oddział Polskiego Towarzystwa Hydrobiologicznego. W oparciu o badania wykonane na stacji w latach 1953-2006 powstało ponad 800 publikacji naukowych. Sami pracownicy stacji w podobnym okresie opublikowali 190 prac naukowych. Podstawową funkcją stacji jest działalność naukowa, choć w niektórych okresach udostępniano w niej miejsca noclegowe turystom. == Historia == Część zabudowań stacji powstała w latach 1932–1938 jako pensjonat „Kurhaus Nikolaiken” prowadzony przez mikołajskiego handlowca Rudolfa Bomboscha. W 1945 roku pensjonat stał się własnością jeszcze prywatnej Akademii Nauk Politycznych, upaństwowionej rok później, funkcjonując od tego czasu jako miejsce organizowania bratniakowych obozów dla jej studentów. W 1949 roku ośrodek przejęło Akademickie Zrzeszenie Sportowej. Decyzję o konieczności powołania stacji hydrobiologicznej na Pojezierzu Mazurskim podjęli biolodzy na konferencji w Kuźnicach w styczniu 1951 roku. Po dyskusji zadecydowano o takiej lokalizacji, promowanej przez Jana Dembowskiego, zamiast restytucji przedwojennej Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach. 15 września 1951 roku (protokół przekazania podpisano 18 września) w tym celu Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN przejął znajdujący się pod Mikołajkami Studencki Ośrodek Sportowy Zarządu Ośrodków Akademickich. Pierwszy personel stacji w 1952 roku tworzyło 6 osób – Andrzej i Wanda Szczepańscy jako pracownicy naukowi, a pozostali jako laboranci i pracownicy fizyczni. Już od tego roku stacja stała się miejscem wizyt studentów i naukowców, początkowo głównie z Instytutu Geografii PAN i Polskiego Towarzystwa Geograficznego i prowadzenia kursów szkoleniowych. Z czasem zwiększał się personel stacji oraz jej wyposażenie laboratoryjne, jak również transportowe, łącznie z jednostkami pływającymi. W 1960 Polska Akademia Nauk przekazała stację swojej innej swojej jednostce – Zakładowi Ekologii, następnie Instytutowi Ekologii, jako że dla IBD okazała się zbyt kosztowna w utrzymaniu, a nie dość potrzebna do prowadzenia działalności. Było to związane z tym, że w owym czasie stacja była wykorzystywana głównie przez pracowników tego zakładu, jak również Zakładu Hydrobiologii Uniwersytetu Warszawskiego. W 1965 roku stacja stała się placówką Działu Limnologii Stosowanej IE PAN, następnie Działu Hydrobiologii. Wówczas zastępcą kierownika działu do spraw stacji i kierownikiem jej pracowni środowiskowej został Jan Igor Rybak. Jego rola jako kierownika naukowego oznaczała koordynację badań prowadzonych na stacji przez naukowców z różnych ośrodków. Z kolei kierownikiem stacji jako takiej został Roman Polkowski. Jan Igor Rybak i Krzysztof Dusoge w 1970 roku opublikowali monografię opisującą stację i jej wyposażenie, a kilka lat później powstała książka „Traperzy nauki” Witolda Tyrakowskiego, której bohaterami byli pracownicy i goście stacji. W roku 1972 na skutek kontroli NIK w Instytucie Ekologii PAN zarzuty postawiono m.in. Rybakowi, a zwolniono Zdzisława Kajaka, kierownika Zakładu Hydrobiologii PAN, któremu podlegała stacja. Zarzuty ostatecznie wycofano, ale Kajak zrezygnował z funkcji. W 1973 roku kierownikiem stacji ponownie został Szczepański, który w międzyczasie pracował w Zakładzie Hydrobiologii PAN poza stacją. W tym okresie stacja zerwała współpracę z Zakładem Hydrobiologii UW, a nawiązała z Instytutem Mikrobiologii UW. Niedługo potem stacja zmieniła nazwę z Hydrobiologicznej na Terenową. W 1980 roku w stacji odbyła się konferencja założycielska Sekcji Fykologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego. W 1983 roku zmarł Szczepański, a kierownikiem stacji został Lech Kufel. Z jego inicjatywy od przełomu lat 1988/1989 zaczęto wydawać czasopismo podsumowujące osiągnięcia stacji Hydrobiological Station Mikolajki. Progress Report. Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku dawny pracownik naukowy stacji, a od kilku lat kierownik jej działu administracyjno-technicznego, Janusz Kornatowski, został burmistrzem Mikołajek. Zaowocowało to m.in. wyasfaltowaniem ulicy prowadzącej od zwartej części miasta do stacji. W 1997 roku, częściowo na skutek wewnętrznych konfliktów z Jarosławem Sawickim, kierownikiem administracyjnym, Kufel przeniósł się do centrum instytutu w Dziekanowie Leśnym, a jego miejsce zajęła Jolanta Ejsmont-Karabin. Niedługo potem Jarosława Sawickiego zastąpiła Irena Sawicka. W 2001 roku sytuacja finansowa IE PAN robiła się coraz gorsza, jednak zorganizowano obchody 50-lecia stacji. Na przełomie września i października 2002 roku zlikwidowano IE PAN, powołując jednocześnie mniejszą jednostkę – Centrum Badań Ekologicznych PAN, w którego struktury weszła stacja, tracąc autonomię jednostki naukowej. Wówczas personel zmniejszył się z 23 osób do 8, w tym tylko dwóch naukowczyń. Centrum zlikwidowano z końcem 2013 roku, a 1 stycznia 2014 roku stacja ponownie stała się jednostką IBD PAN. W międzyczasie, w 2003 roku powstało Konsorcjum użytkowników Stacji Hydrobiologicznej złożone z właściciela stacji – odpowiedniej jednostki PAN oraz jednostek Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego i Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Pierwszym przewodniczącym Rady Konsorcjum Użytkowników Stacji w 2004 roku został Ryszard Chróst (mikrobiolog z UW). W 2015 roku centralnej alei stacji nadano imię Andrzeja i Wandy Szczepańskich i wmurowano tablicę ich upamiętniającą. Rok później na pamiątkę Jana Igora Rybaka na stacji posadzono dąb i umieszczono pamiątkową tabliczkę. Od 2015 roku stacją kieruje dr Tomasz Janecki. Do sierpnia 2019 roku na Stacji pracowała prof. Jolanta Ejsmont-Karabin. === Kierownicy === 1951-09-15 – Andrzej Szczepański 1965 – Roman Polkowski 1973 – Andrzej Szczepański 1983-07-04 – Lech Kufel 1997-04-01 – Jolanta Ejsmont-Karabin 2015-09-01 – Tomasz Janecki == Nagrody == Stacji jako instytucji przyznano kilka nagród. W 1976 roku przy okazji ćwierćwiecza stacji miasto Mikołajki przyznało jej medal 250-lecia miasta za osiągnięcia naukowe i zasługi popularyzatorskie. Z okazji półwiecza, w roku 2001, Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne odznaczyło stację swoją nagrodą, Medalem im. prof. Alfreda Lityńskiego. W 2017 roku Stacja Hydrobiologiczna Instytutu Nenckiego PAN w Mikołajkach znalazła się wśród finalistów konkursu Popularyzator Nauki PAP 2017. == Przypisy ==	wikipedia
Superorganizm Superorganizm, nadorganizm – koncepcja istnienia organizmu składającego się z wielu mniejszych organizmów tego samego gatunku. Odnosi się ona zwłaszcza do kolonii owadów społecznych. Ich kasty porównuje się do różnych narządów jednego osobnika, a poszczególne osobniki – do komórek. Niektórzy postulują odniesienie superorganizmu także do ludzi. == Zobacz też == fenotyp rozszerzony inteligencja zbiorowa == Przypisy ==	wikipedia
System autopojetyczny System autopojetyczny, system autopoietyczny (od gr. auto-, samo, i poiesis, wytwarzanie) – system samowytwarzający się, powstający i odtwarzający się tylko z użyciem własnych elementów. Reprodukuje (na przykład rozmnaża) się on poprzez rekonstrukcję samego siebie w reakcji na bodźce zmieniającego się środowiska. Zatem autopojeza (autopoieza, autopoeza) to zdolność do samotworzenia i samoodtwarzania się (samoodnowy), która umożliwia przetrwanie systemu oraz jego dalsze istnienie i rozwój. Pojęcie to zastosowali na początku lat 70. XX wieku dwaj chilijscy biolodzy, Humberto Maturana i Francisco Varela, do opisania istot żywych jako systemów; rozpropagował je na gruncie nauk społecznych (szczególnie socjologii) Niklas Luhmann. == Organizmy żywe == Pojęcie to wprowadzono w ramach poszukiwań odpowiedzi na pytania o istotę życia jako zjawiska, w tym dotyczące biogenezy i ewolucji – zasad samoorganizacji biologicznych systemów złożonych (organizmów, biocenoz, ekosystemów). == Prawo == Koncepcja prawa jako systemu autopojetycznego pojawia się w pracach Luhmanna i jest kontynuowana przez jego uczniów (szczególnie Günthera Teubnera). Wraz z rozwojem społecznym prawo stopniowo autonomizuje się od innych systemów społecznych (gospodarki czy polityki) i stopniowo osiąga status prawa autopojetycznego (systemy prawne współczesnych państw wysoko rozwiniętych). W tej ewolucji wyróżnić można trzy etapy: etap prawa dyfuzyjnego, w którym prawo odróżnia się od moralności, polityki, religii etap prawa częściowo autopojetycznego, w którym następuje stopniowe usamodzielnianie się prawa, na przykład przez wytworzenie się osobnych reguł tworzenia lub stosowania prawa etap prawa w pełni autopojetycznego. == Zobacz też == homeostaza chemoton == Przypisy == == Bibliografia == Milian Zeleny: Autopoiesis: A Paradigm Lost?. W: Autopoiesis, Dissipative Structures and Spontaneous Social Orders. Milian Zeleny (red.). Boulder: Westview Press, 1980. Brak numerów stron w książce == Linki zewnętrzne == Humberto R.H.R. Maturana Humberto R.H.R., The organization of the living: A theory of the living organization, „International Journal of Man-Machine Studies”, 7 (3), 1975, s. 313–332, DOI: 10.1016/S0020-7373(75)80015-0 [dostęp 2024-07-03] (ang.). Juan CarlosJ.C. Letelier Juan CarlosJ.C., GonzaloG. Marín GonzaloG., JorgeJ. Mpodozis JorgeJ., Computing with Autopoietic Systems, London: Springer London, 2002, s. 67–80, DOI: 10.1007/978-1-4471-0123-9_6, ISBN 978-1-4471-1101-6 (ang.). rozdział w: Soft Computing and Industry Pier LuigiP.L. Luisi Pier LuigiP.L., Autopoiesis: a review and a reappraisal, „Naturwissenschaften”, 90 (2), 2003, s. 49–59, DOI: 10.1007/s00114-002-0389-9 [dostęp 2024-07-03] (ang.).	wikipedia
Tensegracja Tensegracja, model tensegracyjny (z ang. tension – napięcie oraz integrity – integralność, niepodzielność) – sposób opisu oddziaływania wzajemnego poszczególnych elementów w złożonej strukturze fizycznej. Dotyczy to zwłaszcza izolowanych elementów poddawanych kompresji w sieci poddanej działaniu stałego nacisku. Model tensegracyjny został skonstruowany przez Richarda Buckminstera Fullera i Kennetha Snelsona. Zakłada on iż elementy elastyczne pozostają naprężone lub rozluźnione w zależności od miejsca przyłożenia siły i jej wektora. == Model tensegracyjny a zrozumienie wzajemnych oddziaływań struktur anatomicznych == Zgięcie ręki w ramieniu nie jest już rozpatrywane jako prosta dźwignia, której zasięg działania kończy się na samej kończynie. Dzięki nowemu spojrzeniu na rolę powięzi okrywającej większość mięśni, grup mięśniowych oraz nerwów, łączącej różne struktury anatomiczne w oparciu o model tensegracyjny można rozważać, mało jeszcze poznane, mechanizmy oddziaływania masażu na ciało ludzkie. == Przykłady zastosowań modelu tensegracyjnego == Struktura architektoniczna złożona z wielu elementów. Kompresja jest sposobem oddziaływania w sposób bezpośredni lub pośredni np. cegieł w murze na inne cegły. Wywierają one określoną co do wartości, kierunku i zwrotu siłę, tworząc stabilną strukturę o dużej sztywności i ograniczonej ruchomości. Siły mogą tu być przenoszone poprzez poszczególne elementy struktury, np. kolumny w rzymskim akwedukcie. Coraz częściej opisywany przez fizjoterapeutów model tensegracyjny ciała ludzkiego, popierany pozytywnymi efektami prowadzonych zabiegów na chorych zgłaszających różne dolegliwości, m.in. nerwobóle po operacji biodra. == Przypisy == == Linki zewnętrzne == Rolf Institute of Structural Integration OFC Wiedza – OFC Terapia Manualna. oftc.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-12)]. Anatomy Trains. anatomytrains.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-12)]. Tensegrity Figuren. uni-regensburg.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-26)]. (niem.).	wikipedia
Transport przez błony biologiczne Transport przez błony biologiczne – wymiana dwukierunkowa substancji pomiędzy otoczeniem i komórką. == Budowa błony biologicznej == Błona biologiczna zbudowana jest z dwuwarstwy (biwarstwy), złożonej głównie z fosfolipidów. Mają one charakter amfipatyczny, co oznacza, że posiadają zarówno część hydrofilową (hydrofilną), jak i hydrofobową. W środowisku wodnym (takim jak w komórce), części hydrofobowe ("ogonki") są zwrócone do wewnątrz dwuwarstwy, natomiast części hydrofilne ("główki") zwracając się do wewnątrz komórki (do ICF) lub na zewnątrz (do ECF/ISF). Poza fosfolipidami w skład błony biologicznej wchodzą: cholesterol białka błonowe: peryferyjne transbłonowe (penetrujące) kanały jonowe sacharydy związane z lipidami lub białkami (w tym tworzące glikokaliks). == Podział transportu małocząsteczkowej substancji rozpuszczonej przez błony biologiczne == Dyfuzja prosta - ulegające substancjom małym (np. wodzie) swobodne przechodzenie przez błonę biologiczną na zasadzie fizycznego zjawiska dyfuzji. Dyfuzja ułatwiona - transport substancji zgodnie z gradientem stężeń, przy użyciu białek błonowych. Przykładem takiego kanału może być transport D-glukozy do środka komórki mięśnia szkieletowego, lub adipocytu (komórki tłuszczowej) przez białko GLUT4. Transport aktywny pierwotny - transport substancji przez błonę biologiczną, niezgodny z gradientem (różnicą) stężeń, w który zaangażowane jest białko błonowe i który wymaga zużycia energii, zgromadzonej najczęściej w ATP, np. pompa sodowo-potasowa Transport aktywny wtórny - transport substancji przez błonę biologiczną, będący uzależnionym od przebiegu transportu (najczęściej) jonów Na+ które przebiegają zgodnie z gradientem stężeń, jednocześnie dostarczając energii, która jest pożytkowana na transport aktywny innej substancji przeciwnie do jej gradientu stężeń. W zależności od względnego kierunku tych dwóch transportów względem siebie wyróżnia się symport (gdy obie substancje przechodzą z tej samej strony błony na tę samą, np. transport glukozy i jonów sodu w komórkach nabłonkowych) oraz antyport (gdy zwroty transportu poszczególnych substancji są przeciwne, np. pompa sodowo-wapniowa w błonach mięśni szkieletowych). == Osmoza == Osmozą nazywamy transport przez błonę biologiczną nie substancji rozpuszczonej w danej składowej TBW, ale rozpuszczalnika - wody. Zachodzi ona przeciwnie do gradientu stężeń substancji rozpuszczonej. Osmoza zachodzi równocześnie ze zjawiskiem dyfuzji, chyba że substancja rozpuszczona jest nieprzepuszczalna przez błonę półprzepuszczalną (w tym błonę biologiczną) - wtedy zachodzi wyłącznie osmoza. === Osmolarność === Aby określić sumaryczny kierunek transportu wody przez błonę komórkową stosuje się pojęcie osmolarności. Jest to wartość fizyczna, określająca sumaryczną ilość rozpuszczonych substancji w danym roztworze. Przelicza się ją w sposób następujący: jeżeli roztwór posiada osmolarność 1 Osm, to oznacza że stężenie wszystkich rozpuszczonych w nim substancji w sumie daje 1 mol/L. W przypadku elektrolitów stężenie przed sumowaniem mnoży się przez ilość substancji elektrycznie nieobojętnych, na jakie elektrolit dysocjuje. Dla przykładu roztwór chlorku sodu (NaCl) o stężeniu molowym 1 mol/L posiada osmolarność 2 Osm, bo dysocjuje on na dwa jony - kation sodowy i anion chlorkowy. Woda przepływa przez błonę biologiczną w kierunku z miejsca o niższej osmolarności do miejsca o wyższej osmolarności. W przypadku, w którym dwa roztwory po obu stronach błony biologicznej posiadają równą sobie osmolarność, mówimy, że oba są izoosmotyczne. Natomiast gdy ich osmolarność jest różna, to roztwór z wyższą osmolarnością nazywamy hiperosmotycznym, a roztwór z niższą osmolarnością - hipoosmotycznym. === Ciśnienie osmotyczne === Ciśnienie osmotyczne jest to ciśnienie, jakim należy zadziałać na błonę biologiczną od strony roztworu o niższej osmolarności, aby proces osmozy został zahamowany. == Transport makrocząsteczek == === Endocytoza === Mianem endocytozy określa się szczególny rodzaj transportu substancji ze środowiska zewnętrznego do komórki, który polega na tym, że pobierana substancja nie przechodzi przez błonę komórkową, lecz przemieszcza się razem z fragmentem tej błony w postaci pęcherzyka. Endocytoza obejmuje dwa procesy: fagocytozę i pinocytozę. === Fagocytoza === Fagocytoza zachodzi wtedy, kiedy większe fragmenty obcych komórek lub mikroorganizmy zostają otoczone błoną komórkową i są wciągane do wnętrza komórki, gdzie tworzą wakuole. Z kolei do tych wakuoli otwierają się lizosomy zawierające enzymy. Dzięki nim sfagocytowane fragmenty ulegają strawieniu w obrębie wakuoli i zostają uwolnione do cytoplazmy, w której mogą pozostać w postaci ciał resztkowych. Fagocytozę, ze względu na rozmiar cząsteczek i ich nierozpuszczalność w płynach fizjologicznych wchłanianych cząsteczek, nazywa się "jedzeniem komórkowym". === Pinocytoza === Pinocytoza jest procesem podobnym do fagocytozy z tą różnicą, że dotyczy cząsteczek związków chemicznych, które przyczepiają się do zewnętrznej powierzchni błony komórkowej. W tym miejscu błona ulega zagłębieniu aż do wytworzenia się wakuoli. Następnie cząsteczki te są trawione przez enzymy zawarte w lizosomach, a produkty końcowe hydrolizy przechodzą do cytoplazmy. Pinocytoza, ze względu na rozmiar i rozpuszczalność w płynach fizjologicznych wchłanianych substancji, nazywa się "piciem komórkowym". === Egzocytoza === Egzocytozą określa się wyprowadzenie hydrofilnych substancji (najczęściej dotyczy to produktów wydzielniczych) zawartych w pęcherzykach z wnętrza komórki na zewnątrz. W procesie tym pęcherzyki z zawartością przeznaczoną do wydzielenia transportowane są od siateczki, przez aparat Golgiego w stronę obszaru wydzielniczego (sekretorycznego) błony komórkowej. Po fuzji pęcherzyków z błoną komórkową następuje uwolnienie zawartości pęcherzyka do przestrzeni międzykomórkowej. Egzocytoza może przebiegać w dwojaki sposób - jako egzocytoza konstytutywna lub jako egzocytoza regulowana. === Egzocytoza konstytutywna === Egzocytoza konstytutywna polega na transporcie wydzieliny do powierzchni błony komórkowej w sposób ciągły, niezależny od bodźców działających na komórkę. Transport dokonuje się w postaci pęcherzyków o małych rozmiarach, które zdążają do błony komórkowej natychmiast po wypączkowaniu z bieguna trans diktiosomu (patrz: aparat Golgiego). === Egzocytoza regulowana === Egzocytoza regulowana polega na wyrzuceniu na zewnątrz zawartości zmagazynowanych w komórce ziarn wydzielniczych, w odpowiedzi na działający na komórkę sygnał zewnętrzny (hormon, neuroprzekaźnik, przeciwciało i in.). Bezpośredni, wewnątrzkomórkowy sygnał dla tego typu egzocytozy stanowi zwykle lokalny wzrost stężenia dwukationów wapniowych. === Wydzielanie substancji hydrofobowych === Substancje hydrofobowe, niezależnie od swoich rozmiarów, są w stanie swobodnie dyfundować przez błonę komórkową. Mechanizmowi takiemu ulegają m.in. cholesterol, czy steroidy. == Polaryzacja błony biologicznej == === Potencjał spoczynkowy === Pomiędzy wnętrzem komórek pobudliwych (ang. excitable cells), a płynem zewnątrzkomórkowym (ECF), występuje stale ujemny ładunek elektryczny, nazywany potencjałem spoczynkowym błony komórkowej. W komórkach nerwowych wynosi on od -60 mV do -80 mV, a w komórkach mięśniowych poprzecznie prążkowanych od -80 mV do -90 mV. Istnienie potencjału spoczynkowego jest efektem występowania różnic stężeń jonów sodowych i potasowych, w mniejszym stopniu również chlorkowych (patrz tab. 2). Ponieważ błona komórkowa (wraz z wbudowanymi doń białkowymi kanałami jonowymi) nie jest jednakowo przepuszczalna dla wszystkich jonów (stosunek przepuszczalności dla jonów Na+:K+:Cl- wynosi 10:1:4), powstaje ładunek elektryczny, utrzymywany m.in. przez pompę sodowo-potasową. Ładunek ten dla pojedynczego jonu oblicza się za pomocą równania Nersta, a dla kompleksu wielu jonów (jak przy układzie biologicznym) za pomocą równania Goldmana. === Transport jonów podczas potencjału czynnościowego === Zobacz również: potencjał czynnościowy W utworzeniu potencjału czynnościowego komórki pobudliwej uczestniczą kanały jonowe bramkowane woltażowo (woltażowozależne, napięciowozależne). Od strony molekularnej, gdy błona komórki osiągnie wartość progową (threshold) następuje otwarcie kanałów sodowych bramkowanych napięciem, których otwarcie i lawinowy napływ jonów do wnętrza komórki powoduje wzrost napięcia do wartości nawet +40 mV (nadstrzał/overshoot). W momencie osiągnięcia tego pułapu maksymalnego dochodzi do otwarcia bramkowanych napięciowo kanałów potasowych, co powoduje wypływ z komórki do płynu zewnątrzkomórkowego jonów potasowych. To z kolei powoduje powrót potencjału błonowego do wartości spoczynkowej (repolaryzację) lub nawet jej przekroczenie w drugą stronę, do nawet -90 mV (hiperpolaryzacja). Wtedy kanały potasowe zamykają się a w wyniku działania m.in. pompy sodowo-potasowej potencjał błonowy powraca do poziomu ok. -70 mV (średni potencjał spoczynkowy dla komórki nerwowej). == Uwagi == == Przypisy ==	wikipedia

End of preview. Expand in Data Studio

categories:

    "Nauki przyrodnicze",
    "Nauki humanistyczne",
    "Nauki biologiczne", 
    "Biologia",
    "Metodologia nauk przyrodniczych",
    "Polska",
    "Nauka w Polsce",
    "Języki Polski",
    "Nauki humanistyczne",
    "Językoznawstwo",
    "Kultuta",
    "Kultura języka",
    "Myrmekologia",
    "Mrówkowate",
    "Ekologia",
    "Prawo w Polsce",
    "Językoznawstwo",
    "Dialektologia",
    "Odmiany i style językowe",
    "Futurologia"

every example has max 2000 words in it.

Downloads last month: 43

Size of downloaded dataset files:

7.06 MB

Size of the auto-converted Parquet files:

3.83 MB

Number of rows:

1,831

Models trained or fine-tuned on Igorrr0/Polish-wikipedia-selected-topics

Igorrr0/gemma-2b-polish

3B • Updated May 23